W połowie XIII wieku rozpoczął się proces rozdrabniania Śląska na coraz większą liczbę księstw i księstewek. W roku 1248 doszło do pierwszego podziału, którego dokonali między sobą Bolesław zw. Rogatką oraz Henryk III zw. Białym, najstarsi żyjący synowie zmarłego w bitwie pod Legnicą Henryka II Pobożnego. Choć ostatecznie bogatszą wrocławską część spadku po ojcu otrzymał młodszy z braci Henryk III (Bolesław II uzyskał księstwo legnickie), to przebieg całego procesu budzi kontrowersje i może sporo wyjaśniać w kontekście późniejszej rywalizacji, która doprowadziła śląskich dynastów pod Stolec. Wg Jana Długosza Bolesław Rogatka miał początkowo uzyskać dzielnicę wrocławską, aby z nie do końca jasnych powodów, wymienić ją na Legnicę. Wg umowy podziałowej Bolesław i Henryk mieli dobrać sobie do współrządów po jednym z młodszych braci. Starszemu Bolesławowi przypadł Konrad (już wówczas prepozyt kolegiaty w Głogowie), a Henrykowi, najmłodszy z braci- Władysław. Długosz napisał, że Rogatka kierował się myślą, że przeznaczony do stanu duchownego Konrad nigdy nie upomni się o wydzielenie mu działu, dzięki czemu najstarszy z synów Henryka Pobożnego zachowa władzę nad całym księstwem. Nie było wówczas pewne, co uczyni Władysław. Ostatecznie los był przewrotny i to Konrad przerwał karierę duchowną, nie objął przyznanego mu w 1249 roku biskupstwa w Pasawie, wrócił na Śląsk i zażądał wydzielenia własnego księstwa. Władysław z kolei w pełni poświęcił się karierze duchownej pnąc się systematycznie do szczeblach kariery- umierając był arcybiskupem Salzburga i administratorem biskupstwa wrocławskiego. Zawód jaki w związku z tym spotkał Bolesława Rogatkę może tłumaczyć jego późniejszą politykę wobec bratanka- Henryka IV- syna Henryka III.
Drugą wersją wydarzeń, którą podaje Rocznik kapituły poznańskiej jest porwanie i uwięzienie Rogatki przez Henryka III Białego oraz zmuszenie starszego z braci do zamiany władztw. Ta wersja zdecydowanie bardziej pasuje do późniejszych wydarzeń i poczucia krzywdy, które regularnie książę legnicki w późniejszym czasie podkreślał uzasadniając swoje działania.
Podczas gdy Bolesław II ściera się z Konradem, lądując w lochu kolejnego z młodszych braci, we Wrocławiu bez większych problemów panuje Henryk III, któremu zupełnie nie wchodzi w paradę Władysław- najpierw prepozyt kolegiaty w Wyszehradzie (wówczas pod Pragą), a potem biskup elekt Bambergu (papież nie zatwierdza nominacji) i nominat kapituły pasawskiej na biskupa miejscowego kościoła (tym razem nominację odrzuca sam Władysław). Finalnie książę legnicki musi wydzielić Konradowi okręg głogowski z takimi ośrodkami, jak Krosno Odrzańskie, Głogów, Żagań i Ścinawa.
Przez kilkanaście kolejnych lat nie dochodzi do większych spięć na linii Legnica-Wrocław. Co więcej młodsi książęta są zmuszeni pomagać Rogatce, który skonfliktowany z biskupem wrocławskim Tomaszem I, uprowadził go z dworu w Górce, osadził na zamku we Wleniu i podpadł pod ekskomunikę. Nowe napięcia pojawiają się dopiero po śmierci Henryka III wrocławskiego (3 grudnia 1266) i Władysława salzburskiego (27 kwietnia 1270). W myśl zasad podziału dóbr po śmierci braci Bolesław II zaczyna wysuwać roszczenia do 1/3 spadku po najmłodszym z braci- Władysławie.
Wówczas też dochodzi do małżeństwa córki Rogatki Jadwigi z Konradem II czerskim, oraz zmiany przezeń stronnictwa z czeskiego na węgierskie (poważny europejski konflikt o spadek po Babenbergach, w który zaangażowali się niemal wszyscy liczący się wówczas książęta piastowscy). Małoletniego księcia wrocławskiego Henryka IV Bolesław II jednak ruszyć nie może, ponieważ opiekę nad młodym panem Wrocławia roztoczył potężny król Czech Przemysł Ottokar II. W związku z tym książę legnicki zwraca swoją uwagę ku księstwu głogowskiemu, gdzie 6. sierpnia 1273 lub 1274 roku, umiera największy rywal Rogatki- Konrad I głogowski. Bolesław Rogatka błyskawicznie zajmuje Bolesławiec z okręgiem.
W międzyczasie pogarsza się sytuacja, kroczącego dotąd od sukcesu do sukcesu, króla czeskiego Przemysła Ottokara II, który przegrywa rywalizację o koronę niemiecką z Rudolfem z Habsburga. Obawiający się potężnego Przemyślidy, zebrani w Ratyzbonie (1273 r.) panowie niemieccy decydują się na wybór Rudolfa, który sprawia wrażenie kandydata słabego. Urażony decyzją elektorów i pewny swej siły Przemysł Ottokar II nie stawia się sejmie Rzeszy w Norymberdze, odmawia złożenia hołdu nowemu władcy Niemiec oraz opuszczenia Austrii zajętej po śmierci ostatniego z Babenbergów- Fryderyka II Bitnego. Pomimo zawarcia porozumienia z Rudolfem I (w roku 1276), włącznie z planowanym małżeństwem Wacława, syna króla Czech, oraz Guty, córki Rudolfa, Przemysł Ottokar II nadal nie zamierza oddać Austrii i otwarcie dąży do konfrontacji zbrojnej. To powoduje, że władca Czech rozluźnia zainteresowanie wewnętrznymi porachunkami między śląskimi Piastami. I na to właśnie czeka Bolesław Rogatka…
18 lutego 1277 roku ludzie księcia legnickiego uprowadzają młodego księcia wrocławskiego Henryka IV Prawego z jego dworu myśliwskiego (łac. curia) w Jelczu (dziś Jelcz-Laskowice). Oddajmy głos Janowi Długoszowi: „Upatrzywszy tedy chwilę sposobną do wykonania zamiarów, wysławszy służalców i łotrzyków (…) dnia 18 lutego, nocą wyciąga z łóżka śpiącego i więzi księcia wrocławskiego Henryka Probusa, nie obawiającego się zupełnie stryjowskiej zasadzki i odpoczywającego spokojnie we dworze i swojej wsi Jelcze. Przewozi więźnia do swojego zamku Lehen, wtrąca do ciężkiego więzienia w przekonaniu, że trudami uciążliwego więzienia potrafi skłonić bratanka Henryka do ustąpienia z pewnych zamków, miast i okręgów”. Nie ulega wątpliwości, że aby ta gangsterska akcja się powiodła, musiał zdradzić ktoś z otoczenia Henryka IV. I rzeczywiście źródła wymieniają trzech takich delikwentów- Jana Żerzuchę, Janusza z Michałowa i bliżej nieokreślonego Tomasza. Jakie były przyczyny zdrady tych możnych trudno powiedzieć. Czy obawiali się rotacji na urzędach lub całkowitego usunięcia z nich? A może obawiali się zemsty Henryka IV za śmierć jego ojca? Istnieje podejrzenie, że Henryk III został otruty, ponieważ zmarł w stosunkowo młodym wieku 36-39 lat. A może kierowali się innymi, bardziej osobistymi pobudkami? Janusz z Michałowa należał do rodu Pogorzelów, tego samego, z którego wywodził się były kasztelan Ryczyna Mroczko, którego swego czasu nie wykupił z wielkopolskiej niewoli Henryk III Biały, co zakończyło karierę Mroczka na wrocławskim dworze. Dziś już tego nie rozstrzygniemy, a bardziej istotne jest to, że porywacze odstawili Henryka wrocławskiego Bolesławowi Rogatce, który osadził bratanka w lochu zamku Wleń, a następnie przeniósł go do zamku w Legnicy.
Wykorzystując osłabienie księstwa wrocławskiego oraz odwrócenie uwagi Przemysła Ottokara II od spraw śląskich, wojska Bolesława Rogatki wpadły w granice księstwa wrocławskiego i rozpoczęły pustoszenie go. Sytuację pogarszały roszczenia, które wobec Henryka IV Prawego wysunęli książę kalisko-gnieźnieński Bolesław Pobożny oraz margrabia brandenburski Otton V Długi, który za zachowanie neutralności zażądał 3500 grzywien srebra, a finalnie otrzymał w zastaw Krosno Odrzańskie (Henryk IV Prawy wykupi je później za 6000 grzywien). Dyplomatyczne zabiegi Przemysła Ottokara II nie przynoszą rezultatu, Bolesław II Rogatka pozostaje nieugięty i jedyną szansą rozstrzygnięcia sporu wydaje się konfrontacja zbrojna.
24 kwietnia 1277 roku sojusznicy księcia wrocławskiego- Przemysł II, książę poznański, Henryk I głogowski oraz wojska wystawione przez mieszczan wrocławskich, spotykały się na polach między wsiami Stolec i Zwrócona (okolice Ząbkowic Śląskich) z wojskami księcia legnickiego Bolesława II Rogatki, jego synów, w tym Henryka zw. Grubym lub Brzuchatym, od 1274 księcia jaworskiego, oraz najemników z Miśni, Saksonii i Bawarii. O przebiegu samej bitwy niestety wiele powiedzieć nie można. Nie wiemy nawet jakie były stosunki sił obu armii. Wg informacji źródłowych można ustalić, że głównodowodzącym sojuszników Henryka Prawego był Przemysł II, natomiast po stronie legnickiej, początkowo Bolesław II, a później jego najstarszy syn Henryk. Możliwe jest również ustalenie dwóch faz bitwy. W pierwszej z nich przewagę uzyskali sojusznicy uwięzionego księcia wrocławskiego. Musiała to być przewaga na tyle wyraźna, że pole bitwy zdecydował się opuścić Bolesław Rogatka, a dowodzenie nad wojskami legnicko-jaworskimi objął Henryk jaworski. Druga faza stanowiła odwrócenie ról. Talent dowódczy ujawnił Henryk Gruby, który odwrócił losy bitwy i pokonał sojuszników księcia wrocławskiego. Nie do sprawdzenia są informacje o uwięzieniu Przemysła II i Henryka głogowskiego. Jeśli do tego doszło, była to na pewno krótkotrwała niewola, ponieważ już miesiąc później Przemysł II był obecny w Lubiniu, gdzie wystawiał dokumenty. Jeśli wierzyć źródłom, a konkretnie przywoływanemu już Długoszowi, bitwa miała być bardzo krwawa. Na tyle krwawa, że zwycięskie wojska legnicko-jaworskie nie miały możliwości skonsumowania tego zwycięstwa. Ale jak się mają do tego informacje, że siłą rozpędu, wojska książąt legnickiego i jaworskiego wpadły do Ziemi Kłodzkiej i spustoszyły Bystrzycę Kłodzką?
Ponieważ wyprawa zbrojna nie przyniosła zakładanego efektu król Czech Przemysł Ottokar II został zmuszony do bezpośredniej ingerencji w konflikt książąt śląskich, tym bardziej, że roli mediatora nie podjął się książę małopolski Bolesław Wstydliwy. Ostatecznie czeski monarcha zjawił się we Wrocławiu 15 lipca 1277 roku i wydał wyrok, na mocy którego Bolesław Rogatka otrzymał 1/3 działu należnego mu po śmierci arcybiskupa salzburskiego Władysława. Uzyskane przez księcia legnickiego ziemie stanowiły zachodni pas księstwa wrocławskiego z takimi ośrodkami jak Środa Śląska czy Strzegom. Dodatkowym elementem układu było przekazanie Rogatce dwóch nieokreślonych grodów jako rekompensaty za to, że przez siedem lat (od śmierci arcybiskupa Władysława) nie mógł czerpać korzyści z ziem, które otrzymał dopiero na skutek porwania Henryka IV i zwycięstwa zbrojnego z jego sojusznikami. Po 15. lipca wolność odzyskał Henryk IV Prawy.
Jakie były skutki zbójecko-rycerskiej akcji księcia legnickiego? Bezpośrednie na pewno przyczyniły się do powiększenia zarządzanego przezeń terytorium i zwiększenia uzyskiwanych dochodów, choć nie nacieszył się tym sukcesem długo (zmarł 26 grudnia 1278 roku). Do tych bardziej odległych skutków zaliczyć można na pewno pogłębienie rywalizacji między legnicką i głogowską linią Piastów i przeniesieniem jej z ojców na synów, co finalnie zakończy się tragicznie dla zwycięskiego pod Stolcem Henryka V Grubego. Na przyszłość swoje wnioski z działań stryja wyciągnął także książę wrocławski Henryk IV Prawy, który w niedługim czasie miał w podobny sposób wyegzekwować podległość swoich śląskich kuzynów oraz zmusić Przemysła II do ustępstw terytorialnych. Te kroki miały jednak inne podłoże. Bolesław Rogatka realizował swoje drobne roszczenia terytorialne, natomiast przyszłe działania Henryka IV miały mu torować drogę do opanowania Krakowa i przyszłej koronacji królewskiej.
Literatura:
1. Osiński J., Bolesław Rogatka. Książę legnicki, dziedzic monarchii Henryków śląskich (1220/1225-1278), Kraków 2012.
2. Zielonka Z., Henryk Prawy, Katowice 1982.
3. Nowacki B., Przemysł II. Odnowiciel korony polskiej (1257-1296), Kraków 2007.
4. Jurek T., Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274-1309), Kraków 2010.
5. Spórna M., Wierzbicki P., Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003.
6. Boras Z., Książęta piastowscy Śląska, Katowice 1974.
7. Poczet królów i książąt polskich, [red.] Garlicki A., Warszawa 1980.
8. Światłowski M., Rozdrobnienie dzielnicowe w Polsce (XII-XIII w.), Kraków 2015.
9. Galas A., Galas A., Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2004.
10. Targański T., Piastowie. Walka o tron 1138-1320, Kraków 2018.
11. Rosik S., Wiszewski P., Poczet królów i książąt. Od Henryka Brodatego do Kazimierza Jagiellończyka, Wrocław 2005.
12. Nowak A., Dzieje Polski, t. 2. 1202-1340. Od rozbicia do nowej Polski, Kraków 2015.
13. Żmudzki P., Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000.
14. Piastowie. Leksykon biograficzny, [red.] Ożóg K., Szczur S., Kraków 1999.
Internet:
1. http://www.poczet.com/index.php
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Stolcem
Źródła:
1. Długosz J., Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. IV, ks. 7, Warszawa 2009.
