Po I wojnie światowej w Polsce rozpowszechniła się idea budowy Grobów Nieznanego Żołnierza. W Tarnowie również powstał pomysł upamiętnienia osób, które za wolną Polskę oddały życie. Rozbudowano wprawdzie na Starym Cmentarzu kwaterę wokół zbiorowej mogiły powstańców z 1863 r. do której włączono groby legionistów i żołnierzy polskich poległych na różnych frontach I wojny światowej, jednak w samym mieście pomnika nie było, pomimo licznych głosów wskazujących na taką potrzebę.
Dopiero w październiku 1926 r. zawiązał się w Tarnowie Oddział Polskiego Towarzystwa Opieki Nad Grobami Bohaterów, którego zadaniem była opieka nad grobami powstańców i legionistów oraz organizowanie pogrzebów weteranów. Towarzystwo to przystąpiło do budowy pomnika – Grobu Nieznanego Żołnierza, rozpisując w tym celu bezpłatny konkurs, który został rozstrzygnięty w lipcu 1927 r. Komisja konkursowa postanowiła przyznać I miejsce projektowi znanego tarnowskiego architekta inż. Edwarda Okonia za projekt monumentu w kształcie kolumny, II miejsce zajął projekt inż. Bronisława Kulki, który ostatecznie zrealizowano. W czerwcu 1931 r. ustalono miejsce w którym miał stanąć pomnik - róg ulicy Piłsudskiego i Kopernika. W tym samym roku powołany został Komitet Wykonawczy budowy pomnika, którego prezesem został prof. Franciszek Kruszyna, przewodniczący Związku Legionistów, członkami byli m. in. Roman Sanguszko i Eugeniusz Kwiatkowski. Fundusze niezbędne do budowy pomnika pozyskiwano ze zbiórek publicznych, dotacji Magistratu oraz od osób prywatnych. Władze miejskie pozwoliły rozebrać cokół zburzonego w październiku 1918 r. na ulicy Mickiewicza pomnika IV armii austriackiej i wykorzystać uzyskany materiał (głazy narzutowe) w nowo budowanym pomniku.
Pomnik został wykonany w 1931 r. przez warsztat Bronisława Kulki. Ma formę kamiennego kopca z głazów narzutowych na którym został umieszczony wielościenny, modernistyczny postument ze sztucznego porfiru. We frontowej ścianie pomnika wmurowano płytę którą w nocy z 20 na 21 czerwca 1925 r. anonimowy ofiarodawca złożył pod tarnowskim pomnikiem Adama Mickiewicza. Płyta wykonana była z piaskowca z wizerunkiem orła w koronie i napisem: „NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI POLSKIEMU ZA OJCZYZNĘ 1914-1920”. Całość pomnika zwieńczono żeliwną kulą z palnikiem gazowym w kształcie płomienia. W późniejszym czasie zamontowano wokół pomnika ogrodzenie z żeliwnych słupków połączonych łańcuchem.
Odsłonięcie pomnika miało miejsce 28 czerwca 1931 r. Uroczystość połączono z wielką manifestacją przeciwko prowokacjom jakich dopuszczały się w tym czasie hitlerowskie bojówki na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Miesiąc później w w/w kuli żeliwnej wieńczącej pomnik umieszczono ziemię z Cmentarza Legionistów w Łowczówku, z grobu kpt. Kazimierza Kuby-Bojarskiego i por. Stanisława Kaszubskiego.
W czasie II wojny światowej w wyniku zarządzenia władz okupacyjnych zdjęto płytę inskrypcyjną. Demontażu dokonał zakład kamieniarski Musiała. Płytę wraz z popiersiami z pomników Brodzińskiego i Szujskiego ukryto (zakopano) na dziedzińcu budynku I Liceum.
Po wojnie płytę z powrotem zamontowano na pomniku, lecz w końcu lat 40-stych zasłonięto nową tablicą z nowym napisem: „NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI POLGŁEMU ZA OJCZYZNĘ” – bez wyrazu „POLSKIEMU”, dat i wizerunku orła. Ówczesne władze nie dbały o pomnik, jedynie przed większymi uroczystościami dokonywano drobnych napraw, jego stan pogarszał się coraz bardziej. W 1979 r. Jan Michalski wraz z synem odnowili z własnej inicjatywy tablicę z nowym tekstem.
W 1992 r. Urząd Miasta Tarnowa sfinansował konserwacje pomnika, którą przeprowadził Marek Trusz. Wzmocniono bryłę pomnika oraz przywrócono mu dawny charakter, a także zrekonstruowano płytę z oryginalnym napisem. Wykonano oraz zamontowano w kuli żeliwnej nowe pojemniki do których włożono zniszczone oryginalne z ziemią z grobów legionistów, znalezione podczas konserwacji pomnika. Uporządkowano również otoczenie pomnika.
W 2008 r. przeprowadzono następny remont, który polegał na wykonaniu fundamentu oraz dokładnym wyczyszczeniu postumentu i obłożeniu go piaskowcem. Dziś Pomnik – Grób Nieznanego Żołnierza jest miejscem w którym godnie mogą odbywać się uroczystości patriotyczne i państwowe w Tarnowie.
Opracowanie: Jarosław Zbrożek
Bibliografia
1. Kurnik A., Grób Nieznanego Żołnierza, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
2. Trusz M., Pomnik Nieznanego Żołnierza, [w:] Tarnów - Zawale - Wielki Przewodnik t. 5, red. S. Potępa, Tarnów 1998.
- widoczne są od początku po prawej kamienice numer 1, 2 i 3.
