KIELICH DĄBRÓWKI Z PATYNĄ, W TRZEMESZNIE. WYMIARY: Prawdziwej wielkości. Wiek X.
W najstarszej siedzibie przodków naszych, znajdują się jak słuszna, najstarsze zabytki krajowe. Kościół w Trzemesznie wedle kronik naszych, założony był za czasów Mieszka, pierwszego xiążęcia chrześciańskiego w Polsce, dla sprowadzonych z Werony kanoników regularnych. Podanie miejscowe, w rękopismie Trzemeszneńskim z r. 1666 zapisane, pobożnej hojności xiężnej Dąbrówki przypisuje dar dwóch kielichów ze srebra pozłacanego, dziwnie piękną sztuką i smakiem owego wieku wyrobionych.
Pierwszy z nich większy, wraz z patyną, przedstawiają nam tablice X. x. i Y. a niektóre szczegóły znajdziemy na tablicach I. c, II. i III. Kielichy Trzemeszneńskie poraz pierwszy przedstawione były w drzeworytach w pożytecznem piśmie tygodniowém wychodzącem niegdyś w Lesznie pod tytułem: Przyjaciel Ludu (rok 16 ty); i objaśnione textem Dra N. za którym i my pójdziemy, o tyle o ile nie nakazała nam odstąpić od niego większa dokładność naszych rysunków, którą mieliśmy sposobność w r. 1854 na miejscu z samemi kielichami porównać i sprawdzić ( Niech nam wolno będzie tu publiczne podziękowanie złożyć szanownemu X. Tyo dziekanowi Trzemeszneńskiemu, który tak posłanemu przez nas do Trzemeszna artyście, panu Leonowi Dembowskiemu, jak i nam samym, wszelkie ułatwienie zrobił i objaśnienia dawał. Jego to światłej gorliwości winniśmy zachowanie i oprawienie razem rozproszonych dyplomatów Trzemeszneńskich z których najdawniejszy r. 1145, panowania Mieszka starego sięga ).
Ta sama dokładność udowodni najoczywiściej starożytność tych kielichów, które ze względu graficznego, i ze stylu jakim nacechowane są, wyryte na nich symboliczne postacie, zdają, się do X. wieku należeć. Tak więc tradycya miejscowa znajdując potwierdzenie w krytyce archeologicznej, podać winna do potomnych wieków, pamiątkę tej Dąbrówki, która kraj nasz światłem wiary chrześciańskiej obdarzyła (Innego zdania był nieodżałowanej pamięci hr. Edward Raczyński, jak czytamy w jego wspomnieniach Wielkopolski T. II. str. 377. Sądził bowiem że kielichy Trzerueszneńskie nie są dziełem X. ale XII. lub XIII, wieku. Różnicę zdań tych, rozstrzygnąć mogą teraz archeologowie nasi i zagraniczni).
Kielich (X. x.) srebrny pozłacany, cały ozdobiony rytowaniem czarną farbą, napuszczoném (nielle) składa się z trzech części: z czary, z gałki i z podnóżka; ale rytowania w pięciu rzędach po sobie idą, gdyż czara i podnóżek mają każde po dwa rzędy rytowań na sobie. I tak naokoło wierzchniej części czary, sceny biblijne ze starego i z nowego testamentu, rozwijają znaczenie napisu okolnego u samej góry;
Maitre deo digna sunt hec pro virgine signa. Pro nostris damnis lavat hunc jordanicus amnis. t. j. Godne Boga są te znaki dla Matki Dziewicy; za nasze utraty zmywa Tego woda Jordanu (Tab. II. a).
Tak zwięźle zawierają w sobie dwa wiersze (leoninami zwane), cały potok cudownych dziejów, z których składa się dzieło naszego zbawienia. Rzeźbiarz obrał sześć scen z Pisma świętego jako główne epoki tegoż dzieła. Cztery pierwsze odnoszą się do Matki Zbawiciela, i do narodzenia Messyasza.
Dwa pierwsze wyrażają figurę ze starego testamentu wziętą i spełnienie onej w nowym testamencie; dwa następne podobnież figurę ze starego testamentu i spełnienie jej w nowym zakonie:
1. Objawienie się Boga Mojżeszowi w krzaku gorejącym. Widać Mojżesza w postaci pokornej zdejmującego obuwie. Ubiór jego przypomina śliczną draperyą posągów Greckich. Na przepasce ma zawieszony róg, czyli trąbkę pasterską; na lewem ramieniu opartą laskę; głowa zawojem okryta; jeden trzewik zdjęty przy nim stoi; dalej pod krzakiem leża: owieczka, pies i koza; pies obraca się ku Mojżeszowi i zdaje się szczekać, koza także głowę obróciła ku niemu. Krzak rozdzielając się od dołu na dwie gałęzie, tworzy jakby wieniec z liści ząbkowatych, pomiędzy któremi w regularnych odstępach buchają płomyki. Środek wieńca tworzy medalion z popiersiem Chrystusa Pana. Otóż przepowiednia, czyli figura Zwiastowania N.M aryi Panny., które na drugim obrazku widzimy.
2. Anioł w długiej szacie, skrzydlaty, z ręką podniesioną do góry, zwiastuje N. Pannie cudowne wcielenie Zbawiciela. (...)
3. 4; Trzeci i czwarty obrazek odnoszą się do Narodzenia Pańskiego, którego przepowiednią czyli figurę wystawia Aaronowa rószczka kwitnąca na trzecim obrazku. (...)
5. Następne pole wystawia Chrzest Zbawiciela. Chrystus Pan bez szaty; z ręki Jana św. leje się strumień wody w takiej obfitości, że cała rzeka zdaje się spływać w kształcie płaszcza na święte ciało Chrystusowe. Z drugiej strony stoi anioł i trzyma odzienie oburącz.
6. Ostatni obrazek przedstawia Wieczerzę Pańską. Pan Jezus siedzi wśród dziesięciu Apostołów za stołem, trzymając S. Jana na łonie swojém i podaje chleb osobie ze srebra zczerniałego wyrobionej, klęczącej z drugiej strony stołu, a mającej przedstawiać zdrajcę Judasza. Tak więc w sześciu scenach zawarte są główniejsze momenta sprawy odkupienia rodzaju ludzkiego : Zwiastowanie, Narodzenie, Chrzest i Ustanowienie Sakramentu Ciała i Krwi Pańskiej na ostatniej wieczerzy.
Figury w tych obrazkach są wyzłacane; tło zaś całe jest rytowane w arabeski napuszczone czernią (nielle). U dołu czary ciągnie się drugi napis okolny literami czarnemi na srebrném tle, w te słowa Concordes isti fantur magnalia Cristi; t. j. „Zgodnie ci opowiadają wielrnożności Chrystusa.“ Słowa te są objaśnieniem figur pod niemi umieszczonych, a wyrażających czterech Ewangelistów w postaciach mistycznych wołu skrzydlatego (św. Łukasz), lwa (św. Marek), orła (św. Jan) i anioła (św. Mateusz) (Tab. II. b).
Średnia część kielicha, składa się z gałki, na której znowu wyobrażeni są czterej Ewangeliści, w figurach czterech potoków rajskich. Figury te wyrzeźbione są wypukle. Każda z nich znajduje się w kółku z arabesków i w odmiennej postawie trzyma wiadro swoje, z którego wylewa czyste potoki słowa Bożego. Dwie z tych figur odziane są szatą po biodra, a dwie zupełnie nagie. Tu wszystko złocone, tła czarnego niemasz. Nad figurami napisy rzek : Tigris, Eufrates, Geon, Phison. (Tab. I. c).
Podnóżek kielicha kształtu dość niskiego, ma tło czarne arabeskowane, jak czara. U góry w czterech framugach stoją cztery wyzłacane figury cnót kardynalnych, z napisami: Justicia, Temperancia, Fortitudo, Prudencia (Sprawiedliwość, Wstrzemięźliwość, Męstwo, Mądrość) (Tab. II. c). Poniżej na samej podstawie w ośmiu framugach, których łuki opierają się na wieżyczkach kościelnych, stoi ośm figur przybranych w długie szaty i trzymających, każda w odmiennej postaci, wstęgi z napisami z Ewangelii : Beati pavperes spiritu etc. (Błogosławieniubodzy duchem i t.d.). Figury te wyobrażają ośm błogosławieństw.
Na brzegu podstawy pionowym, napis literami czarnemi rzniętemi w srebrze: Gaudia summorum queris habere polorum, Harum sectator virtntum sis et amator; t. j. „Który pragniesz osiągnąć radości najwyższego nieba, bądź tychże cnót zwolennikiem i naśladowcą (Tabl. III). „Pod spodem kielicha wyryte są znaki: M: 4. S. 1 1/2; t. j. Marcas 4, semiuncias 1 1/2; (4 grzywny, półtora łóta) i słowa: Serenissima Dąbrówka Ecclae Tremesnensi obtulit Anno D. 965. t. j. "Najjaśniejsza xiężna Dąbrówka kościołowi Trzemeszeńskiemu ofiarowała r. P. 965. “Napis ten zdaje się być z XVII. wieku........( Źródło: "Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce" Wydane przez Alexandra Przeździeckiego i Edwarda Rastawieckiego. Serya Pierwsza. W Warszawie i w Paryżu, Zakład Chromolitograficzny M. Fajansa - Drukarnia Józefa Unger. 1853 -1855)
W najstarszej siedzibie przodków naszych, znajdują się jak słuszna, najstarsze zabytki krajowe. Kościół w Trzemesznie wedle kronik naszych, założony był za czasów Mieszka, pierwszego xiążęcia chrześciańskiego w Polsce, dla sprowadzonych z Werony kanoników regularnych. Podanie miejscowe, w rękopismie Trzemeszneńskim z r. 1666 zapisane, pobożnej hojności xiężnej Dąbrówki przypisuje dar dwóch kielichów ze srebra pozłacanego, dziwnie piękną sztuką i smakiem owego wieku wyrobionych.
Pierwszy z nich większy, wraz z patyną, przedstawiają nam tablice X. x. i Y. a niektóre szczegóły znajdziemy na tablicach I. c, II. i III. Kielichy Trzemeszneńskie poraz pierwszy przedstawione były w drzeworytach w pożytecznem piśmie tygodniowém wychodzącem niegdyś w Lesznie pod tytułem: Przyjaciel Ludu (rok 16 ty); i objaśnione textem Dra N. za którym i my pójdziemy, o tyle o ile nie nakazała nam odstąpić od niego większa dokładność naszych rysunków, którą mieliśmy sposobność w r. 1854 na miejscu z samemi kielichami porównać i sprawdzić ( Niech nam wolno będzie tu publiczne podziękowanie złożyć szanownemu X. Tyo dziekanowi Trzemeszneńskiemu, który tak posłanemu przez nas do Trzemeszna artyście, panu Leonowi Dembowskiemu, jak i nam samym, wszelkie ułatwienie zrobił i objaśnienia dawał. Jego to światłej gorliwości winniśmy zachowanie i oprawienie razem rozproszonych dyplomatów Trzemeszneńskich z których najdawniejszy r. 1145, panowania Mieszka starego sięga ).
Ta sama dokładność udowodni najoczywiściej starożytność tych kielichów, które ze względu graficznego, i ze stylu jakim nacechowane są, wyryte na nich symboliczne postacie, zdają, się do X. wieku należeć. Tak więc tradycya miejscowa znajdując potwierdzenie w krytyce archeologicznej, podać winna do potomnych wieków, pamiątkę tej Dąbrówki, która kraj nasz światłem wiary chrześciańskiej obdarzyła (Innego zdania był nieodżałowanej pamięci hr. Edward Raczyński, jak czytamy w jego wspomnieniach Wielkopolski T. II. str. 377. Sądził bowiem że kielichy Trzerueszneńskie nie są dziełem X. ale XII. lub XIII, wieku. Różnicę zdań tych, rozstrzygnąć mogą teraz archeologowie nasi i zagraniczni).
Kielich (X. x.) srebrny pozłacany, cały ozdobiony rytowaniem czarną farbą, napuszczoném (nielle) składa się z trzech części: z czary, z gałki i z podnóżka; ale rytowania w pięciu rzędach po sobie idą, gdyż czara i podnóżek mają każde po dwa rzędy rytowań na sobie. I tak naokoło wierzchniej części czary, sceny biblijne ze starego i z nowego testamentu, rozwijają znaczenie napisu okolnego u samej góry;
Maitre deo digna sunt hec pro virgine signa. Pro nostris damnis lavat hunc jordanicus amnis. t. j. Godne Boga są te znaki dla Matki Dziewicy; za nasze utraty zmywa Tego woda Jordanu (Tab. II. a).
Tak zwięźle zawierają w sobie dwa wiersze (leoninami zwane), cały potok cudownych dziejów, z których składa się dzieło naszego zbawienia. Rzeźbiarz obrał sześć scen z Pisma świętego jako główne epoki tegoż dzieła. Cztery pierwsze odnoszą się do Matki Zbawiciela, i do narodzenia Messyasza.
Dwa pierwsze wyrażają figurę ze starego testamentu wziętą i spełnienie onej w nowym testamencie; dwa następne podobnież figurę ze starego testamentu i spełnienie jej w nowym zakonie:
1. Objawienie się Boga Mojżeszowi w krzaku gorejącym. Widać Mojżesza w postaci pokornej zdejmującego obuwie. Ubiór jego przypomina śliczną draperyą posągów Greckich. Na przepasce ma zawieszony róg, czyli trąbkę pasterską; na lewem ramieniu opartą laskę; głowa zawojem okryta; jeden trzewik zdjęty przy nim stoi; dalej pod krzakiem leża: owieczka, pies i koza; pies obraca się ku Mojżeszowi i zdaje się szczekać, koza także głowę obróciła ku niemu. Krzak rozdzielając się od dołu na dwie gałęzie, tworzy jakby wieniec z liści ząbkowatych, pomiędzy któremi w regularnych odstępach buchają płomyki. Środek wieńca tworzy medalion z popiersiem Chrystusa Pana. Otóż przepowiednia, czyli figura Zwiastowania N.M aryi Panny., które na drugim obrazku widzimy.
2. Anioł w długiej szacie, skrzydlaty, z ręką podniesioną do góry, zwiastuje N. Pannie cudowne wcielenie Zbawiciela. (...)
3. 4; Trzeci i czwarty obrazek odnoszą się do Narodzenia Pańskiego, którego przepowiednią czyli figurę wystawia Aaronowa rószczka kwitnąca na trzecim obrazku. (...)
5. Następne pole wystawia Chrzest Zbawiciela. Chrystus Pan bez szaty; z ręki Jana św. leje się strumień wody w takiej obfitości, że cała rzeka zdaje się spływać w kształcie płaszcza na święte ciało Chrystusowe. Z drugiej strony stoi anioł i trzyma odzienie oburącz.
6. Ostatni obrazek przedstawia Wieczerzę Pańską. Pan Jezus siedzi wśród dziesięciu Apostołów za stołem, trzymając S. Jana na łonie swojém i podaje chleb osobie ze srebra zczerniałego wyrobionej, klęczącej z drugiej strony stołu, a mającej przedstawiać zdrajcę Judasza. Tak więc w sześciu scenach zawarte są główniejsze momenta sprawy odkupienia rodzaju ludzkiego : Zwiastowanie, Narodzenie, Chrzest i Ustanowienie Sakramentu Ciała i Krwi Pańskiej na ostatniej wieczerzy.
Figury w tych obrazkach są wyzłacane; tło zaś całe jest rytowane w arabeski napuszczone czernią (nielle). U dołu czary ciągnie się drugi napis okolny literami czarnemi na srebrném tle, w te słowa Concordes isti fantur magnalia Cristi; t. j. „Zgodnie ci opowiadają wielrnożności Chrystusa.“ Słowa te są objaśnieniem figur pod niemi umieszczonych, a wyrażających czterech Ewangelistów w postaciach mistycznych wołu skrzydlatego (św. Łukasz), lwa (św. Marek), orła (św. Jan) i anioła (św. Mateusz) (Tab. II. b).
Średnia część kielicha, składa się z gałki, na której znowu wyobrażeni są czterej Ewangeliści, w figurach czterech potoków rajskich. Figury te wyrzeźbione są wypukle. Każda z nich znajduje się w kółku z arabesków i w odmiennej postawie trzyma wiadro swoje, z którego wylewa czyste potoki słowa Bożego. Dwie z tych figur odziane są szatą po biodra, a dwie zupełnie nagie. Tu wszystko złocone, tła czarnego niemasz. Nad figurami napisy rzek : Tigris, Eufrates, Geon, Phison. (Tab. I. c).
Podnóżek kielicha kształtu dość niskiego, ma tło czarne arabeskowane, jak czara. U góry w czterech framugach stoją cztery wyzłacane figury cnót kardynalnych, z napisami: Justicia, Temperancia, Fortitudo, Prudencia (Sprawiedliwość, Wstrzemięźliwość, Męstwo, Mądrość) (Tab. II. c). Poniżej na samej podstawie w ośmiu framugach, których łuki opierają się na wieżyczkach kościelnych, stoi ośm figur przybranych w długie szaty i trzymających, każda w odmiennej postaci, wstęgi z napisami z Ewangelii : Beati pavperes spiritu etc. (Błogosławieniubodzy duchem i t.d.). Figury te wyobrażają ośm błogosławieństw.
Na brzegu podstawy pionowym, napis literami czarnemi rzniętemi w srebrze: Gaudia summorum queris habere polorum, Harum sectator virtntum sis et amator; t. j. „Który pragniesz osiągnąć radości najwyższego nieba, bądź tychże cnót zwolennikiem i naśladowcą (Tabl. III). „Pod spodem kielicha wyryte są znaki: M: 4. S. 1 1/2; t. j. Marcas 4, semiuncias 1 1/2; (4 grzywny, półtora łóta) i słowa: Serenissima Dąbrówka Ecclae Tremesnensi obtulit Anno D. 965. t. j. "Najjaśniejsza xiężna Dąbrówka kościołowi Trzemeszeńskiemu ofiarowała r. P. 965. “Napis ten zdaje się być z XVII. wieku........( Źródło: "Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce" Wydane przez Alexandra Przeździeckiego i Edwarda Rastawieckiego. Serya Pierwsza. W Warszawie i w Paryżu, Zakład Chromolitograficzny M. Fajansa - Drukarnia Józefa Unger. 1853 -1855)