Kościół św. Marcina w Jaworze



Kościół św. Marcina położony jest w północno-zachodniej części
średniowiecznego Jawora. Usytuowany na wysokości 203 m n.p.m. o czym
świadczy wmurowany w XIX w. jeszcze w okresie rządów pruskich reper
pomiarowy w murze świątyni, góruje swoją sylwetką nad najbliższą okolicą. Od
strony północnej otacza go zachowany odcinek obronnego muru miejskiego, od
zachodu graniczy z ul. J. Poniatowskiego, od strony południowej i wschodniej
graniczy z ulicami Kościelną i Szkolną i posesją plebanii. Jest to budowla
halowa orientowana ze wschodu na zachód, z fasadą zachodnią, nawa główna i
nawy boczne tej samej wysokości 13,7m.
Budowę kościoła zaczęto najprawdopodobniej w latach1267-1290 za
panowania księcia Henryka Probusa, jako trzynawową budowlę halową z
charakterystycznym potrójnym dachem według założeń budowla miała być
dwuwieżowa. Wzniesiono tylko jedną wieżę po stronie południowej, która
przetrwała do 1533 roku. W tym też roku runęła prawdopodobnie z powodu
jakiegoś lokalnego wstrząsu, odbudowano wieżę obecnej postaci po stronie
północnej w ciągu dwóch lat.
O wczesnogotyckim pochodzeniu chóru kapłańskiego może świadczyć
dekoracja zwornika w kształcie rozety na sklepieniu zakrystii oraz proste
laskowate okienka po północnej stronie prezbiterium, na schodach
prowadzących na oratorium1. W tym samym czasie wykonano kamienne nisze i
ławy w prezbiterium, dekorując je wczesnogotyckimi ślepymi arkadami. We
wnękach zachowały się fragmenty wczesnogotyckich dekoracji w formie
kwiatonów.
Prezbiterium jest silnie wydłużone, o długości 21m, szerokości 9m i
wysokości 115m, jednonawowe i czteroprzęsłowe zamknięte od strony
1 M. Kutner. Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200-1330. Toruń 1969. s.142
wschodniej trzema ścianami na podstawie ośmioboku foremnego, od strony
północnej wejście do zakrystii zdobi skromny ostrołukowy portal z piaskowca,
podobny portal z zamurowanym wejściem znajduje się na ścianie zachodniej
zakrystii, było to wejście od nawy północnej. Nad zakrystią znajduje się
oratorium otwarte z dwóch stron, przeznaczona dla chóru kapłańskiego. W
ścianie południowej prezbiterium znajduje się niewielkie wejście obramowane
ostrołukowym portalem z piaskowca. Od zewnątrz portal ten jest jednolitą
konstrukcją uskokową, którą tworzą profilowane węgary, przechodzące
bezpośrednio w łuk nad drzwiowy. Po obydwóch stronach portal jest otoczony
czworobocznymi filarami. Pole znajdujące się nad drzwiami posiada formę
ostrego łuku i wypełnione jest płaskorzeźbą św. Marcina na koniu dzielącego się
płaszczem z żebrakiem. Jest to najstarsze przedstawienie wizerunku św.
Marcina w Jaworze Pole to jest otoczone ozdobnym płaskorzeźbionym pasem
z motywami winorośli. Portal ten jest datowany na I połowę XIV w.
Wnętrza naw i prezbiterium nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.
Zebra konstrukcyjne w chórze kapłańskim spływają na wsporniki
przyścienne, przenosząc ciężar sklepienia na przypory znajdujące się na
zewnątrz prezbiterium. W środkowej części sklepienia każdego przęsła, w
miejscu przecinania się żeber występują zworniki. Zworniki i wsporniki w
kościele Św. Marcina wyróżniają się bogatą rzeźbiarską dekoracją i pochodzą z
I połowy XIV wieku.2 Kościół św. Marcina wznieśli budowniczowie stosując
system Halowy, złożony z trzynawowego korpusu, zachowując równość
wysokości sklepień nawy głównej i naw bocznych.
Pięciu prostokątnym przęsłom w nawie środkowej, odpowiadają przęsła
kwadratowe w nawach bocznych. Łuki między przęsłowe wsparte z każdej
strony na dwóch przyporach, wzmacniają sklepienie i dzielą je na przęsła.
Każde przęsło nakryte jest sklepieniem krzyżowo –żebrowym, które składa się z
czterech trójkątnych pól. Wszystkie rodzaje żeber sklepienia zbierają się na
wspornikach , lub spływając w dół po ścianach naw bocznych, tworząc potrójne
kamienne wałki. Żebra dźwigają sklepienia naw, przekazując swój ciężar na
wsporniki filarów, a poprzez potrójne kamienne wałki przyścienne na
zewnętrzne przypory. Ten typowy dla gotyckiej architektury element
konstrukcyjny, obiega zewnętrzne ściany kościoła na przemian przypora- okno –
przypora .Do północnej nawy kościoła przylegają dwie kaplice: kaplica p.w.
Najświętszej Marii Panny pochodząca z II połowy XV wieku, wyposażona w
późnobarokowy ołtarz o budowie dwukondygnacyjnej. W centralnej części
ołtarza znajduje się kamienna rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus na
ręce, u stóp postaci wyryty napis 1492 mówiący prawdopodobnie, w którym
roku kaplica została ufundowana. Na górnej kondygnacji został umieszczony
obraz przedstawiający św. Ignacego Loyolę i św. Franciszka Ksawerego. Na
ścianie znajduje się najstarsze epitafium z 1362 roku, ze sceną ukrzyżowania.
Kaplica św. Ignacego Loyoli (Matki Bożej Częstochowskiej)
wybudowana w I połowie XVII wieku, pierwotnie pod wezwaniem św.
Ignacego Loyoli. W kaplicy z pierwotnego wystroju nie zachowało się nic,
obecnie wyposażona jest w kopię obrazu Matki Bożej Częstochowskiej i portret
papieża Jana Pawła II. Kaplicę zamyka siedemnastowieczna kuta krata.
Okna są niewysokie ostrołukowe, podobnie jak cała budowla. Większość
otworów okiennych podzielona jest pionowymi laskowaniami na trzy części, a
w prezbiterium okna podzielone są na dwie części. Wszystkie okna mają ościeża
ścięte skośnie ku wnętrzu świątyni. Okna kościoła św. Marcina są wypełnione
witrażami pochodzącymi z lat siedemdziesiątych XIX wieku.3 Dużą wartość
artystyczną stanowią kompozycje postaci w witrażach w nawie południowej.
Początek cyklu postaci ukazuje Chrystusa Zmartwychwstałego najcenniejszy
pod względem artystycznym z wszystkich witraży , ukazującego się apostołom,
dającego ostatnią naukę przed Wniebowstąpieniem, o czym świadczy napis pod
postacią w języku łacińskim: Ecce ego vobiscum sumomnibus diebus usque ad
consummationen saeculi4 ( Mt.28,16-20). Niemiecki napis informuje, nas że
witraż ufundował ks. Ferdynand Neugebauer. Odnowienie tego witraża
nastąpiło w latach 1986-1987 ze środków zebranych przez jaworskich
rzemieślników. Kolejne cztery witraże ukazują postacie dwunastu apostołów.
Witraż nad kaplicą Matki Bożej Częstochowskiej w nawie północnej
przedstawia scenę Zwiastowania, pozostałe witraże w tej nawie tworzą
kompozycje ornamentalne z kolorowego szkła.
Witraże w południowej ścianie prezbiterium pochodzą z tego samego
okresu co pozostałe w nawach bocznych. Ich treść stanowią kompozycje
figuralne przedstawiające: św. Jadwigę Śląską i św. Elżbietę Węgierską. Św.
Jadwiga – patronka Śląska, żona Henryka Brodatego i matka Henryka
Pobożnego przedstawiona jest w szatach książęcych. W lewej ręce trzyma
ufundowany przez siebie klasztor w Trzebnicy, w prawej – figurę Najświętszej
Marii Panny i Dzieciątko Jezus.5 Św. Elżbieta to córka króla Węgier Andrzeja II
i Gertrudy, siostry św. Jadwigi Śląskiej.6 Treść kolejnego witraża stanowią
postacie św. Józefa i św. Marcina. Św. Jozef opiekun Matki Bożej i Jezusa .
Prawą ręką podtrzymuje Dziecię Jezus, a w lewej trzyma lilię . Św. Marcin
legionista rzymski następnie uczeń św. Hilarego, w roku 370 został wybrany
biskupem Tours. Patron Francji Jawora i Amiens, pod którego bramą rozegrała
się słynna scena dzielenia się płaszczem z żebrakiem. Na witrażu występuje w
szatach biskupich z mitrą na głowie, pastorałem w ręce i pierścieniem na dłoni7.
Trzeci witraż przedstawia postacie św. Katarzyny Szwedzkiej i św. Marty
siostry Łazarza. Św. Katarzyna Szwedzka to córka Ulfa Gudmarssona i św.
Brygidy, znanej ze sławnych objawień. Żyła w XIV wieku. Po śmierci matki,
kontynuowała jej starania o dokończenie budowy klasztoru w Vadstenie nad
jeziorem Vatter w południowej Szwecji. Jako pierwsza ksieni tego klasztoru
doprowadziła jego funkcjonowanie do pełnego rozkwitu.8 Św. Marta, patronka
gospodyń domowych i kucharek9, przedstawiona jest na witrażu z pękiem
kluczy, dzbankiem i miską. Witraż ten został odnowiony w 1986 roku na koszt
księży wikariuszy parafii św. Marcina: ks. J.Błauciaka, J. Lubczyńskiego, S.
Panewskiego , K. Turaja – o czym informuje napis pod postaciami na witrażu.
Jak już wspominaliśmy projekt budowli przewidywał wzniesienie dwóch
wież, świadczy o tym wybudowanie ośmiu potężnych filarów podwieżowych .
Prawdopodobnie brak środków finansowych spowodował zaniechanie budowy
drugiej wieży po stronie północnej. Dzisiejsza wieża stoi po stronie północnej,
pierwotna wieża południowa runęła do wysokości stropu nawy w 1533 roku. Z
XIV wiecznej elewacji frontowej pozostała wiec tyko bez zmian część środkowa
z portalem głównego wejścia i z rozetą umieszczoną nad nim. Portal
pochodzący z około 1330 roku stanowi główne wejście do kościoła.10 Bogato
profilowane w piaskowcu pionowe elementy, utrzymujące po bokach otwór
drzwiowy, przechodzą bezpośrednio w łuk ostry, zamykający portal u góry.11
Zachodnia część elewacji kościoła św. Marcina jest dość skromna i jej wygląd
pochodzi z okresu remontu prowadzonego przez ks. F. Neugebauera w końcu
XIX wieku.
Po stronie południowej pozostała przypora podwieżowa formie
wieżyczki z wąskimi okienkami. Do obecnego czasu mieści schody prowadzące
na kościelne poddasze i dalej przez przejście nad sklepieniem naw do nowej
wieży po stronie północnej. Na początku XVII wieku dobudowano kruchtę
wejściową do południowej nawy. Kruchta posiada dwie kondygnacje dolna
część stanowi wejście do kościoła, górna natomiast pełni funkcję balkonu
dawniej zwaną chórem czeladniczym. Dekorację fasady stanowi
późnorenesansowy portal, bogato dekorowany z napisem nad łukiem
wejściowym w języku łacińskim: Domini Justi Intrabunt Ineam.
Północna strona kościoła posiada dwie dobudowane kaplice. Pierwsza pod
wezwaniem Najświętszej Marii Panny została wzniesiona w II połowie XV
wieku. Drugą pod wezwaniem św. Ignacego Loyoli zbudowano w I połowie
XVII w. obecnie pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej. Kościół
zbudowany jest w całości z łamanego granitu pochodzącego z pobliskich
kamieniołomów, natomiast wszystkie elementy wykończeniowe i zdobnicze
wykonano z ciosanego piaskowca.
Wyposażenie kościoła pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku, wtedy
rozpoczęto wyposażać wnętrze kościoła św. Marcina w barokową szatę . Po
dziesięcioleciach wojny trzydziestoletniej miasto i kościół uległy zniszczeniu .
Z gotyckiego wyposażenia kościoła niewiele zostało, część wyprzedała
protestancka rada miasta, część została zniszczona w wyniku wypalenia
świątyni, pozostały praktycznie tylko trzy rzeźby.13 Dwie kamienne: postać św.
Marcina w szatach biskupa i Najświętsza Maria Panna z Dzieciątkiem Jezus
oraz drewniana polichromowana rzeźba Matki Bożej Bolesnej.
Szczyt wyposażania barokowego Kościoła przypada na czas pełnienia
funkcji proboszcza przez ks. Kaspra Scribanusa, w latach 1687-1732. Jeszcze za
swojego życia ks. K.Scribanus zamówił główny ołtarz.14 Obraz w ołtarzu
głównym o wymiarach 5m na 3m, jest dziełem Antona Schefflera z 1733 r.
Dzieła tego malarza znajdują się w m.in. w kościele Matki Bożej Łaskawej w
Krzeszowie i w zamku Książ. Obraz przedstawia, na tle nieba, Chrystusa
koronującego biskupa Marcina, adorowanego przez liczne grono aniołów
trzymających kartę z napisem: Laudate Domimun In Sanctis jus, trybularz,
mitrę, pastorał, księgę cudów św. Marcina, płaszcz, gęś, miecz i hełm .W dolnej
partii obrazu widać żebraków, którzy zawsze znajdowali wsparcie w osobie
świętego. Między sześcioma korynckimi kolumnami ołtarza znajdują się cztery
płaskorzeźby ze scenami z życia świętego. Poniżej płaskorzeźb jest umieszczone
sześć rzeźb naturalnej wielkości przedstawiającymi czterech ewangelistów oraz
postacie apostołów Piotra i Pawła. Autorem ich jest legnicki rzeźbiarz Krystian
Grunwald. Nadstawa ołtarzowa zakończona jest przerywanym belkowaniem, na
którego krańcach ustawione są figury św. Floriana i św. Tadeusza15. Bliżej
środka stoją postacie św. Barbary i św. Jadwigi patronki Śląska. Powyżej
zwieńcza ołtarz scena Wniebowzięcia i Koronacja Najświętszej Marii Panny
przez Trójcę Świętą. Główna część ołtarza stanowi drewniana mensa na, której
jest umieszczone drewniane tabernakulum, zwieńczone jest grupą sześciu
aniołków. Całość ołtarza jest wykonana z polichromowanego drewna.
Dwa pierwsze ołtarze boczne po południowej i północnej stronie nawy
głównej, posiadają dwukondygnacyjną budowę i są do siebie konstrukcyjnie
bardzo podobne. Położenie rzeźb w nich jest identyczne, południowy ołtarz w
dolnej części posiada obraz św. Józefa, w górnej natomiast Obraz Najświętszej
Marii Panny. W północnym ołtarzu bocznym dolne malowidło ukazuje scenę
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, górny obraz przedstawia koronację
Najświętszej Marii Panny przez Trójcę Świętą.
Dwa kolejne boczne ołtarze znajdują się na pierwszych filarach nawy
głównej. Przy południowym filarze znajduje się ołtarz poświęcony św. Janowi
Nepomucenowi, ufundowany w latach dwudziestych XVIII wieku przez biskupa
wrocławskiego Franciszka Ludwika, przedstawia scenę śmierci męczeńskiej
świętego16. Ołtarz w całości wykonany jest ze stiuku. Na filarze po stronie
północnej znajduje się neogotycki ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa. Przy
tym samym filarze usytuowana jest ambona z końca XVII wieku. Kosz
ozdobiony jest płaskorzeźbami przedstawiającymi nauczanie Jezusa w świątyni,
na ścianie krętych schodów ilustracje czterech cnót kardynalnych. Całość
zwieńcza baldachim z trzema aniołami trzymającymi symbole trzech cnót
Bożych.
Na następnych filarach znajdują się jednokondygnacyjne ołtarze
przedstawiające: po stronie południowej „Pokłon trzech Króli”, po północnej
Świętą Rodzinę. Oba dzieła przypisywane autorstwu Michała Willmanna,
pierwszy ukazuje mędrców, którzy przybyli aby złożyć pokłon i ofiarować dary
narodzonemu Jezusowi. Drugi przedstawia Świętą Rodzinę – Najświętsza Maria
Panna, która składa pocałunek na głowie małego Jezusa, w tyle postać św.
Józefa.
Na trzecim filarze południowym i północnym ołtarze zostały rozebrane na
początku lat pięćdziesiątych XX w. Nie zachowały się ich opisy, nieznany też
jest los obrazów znajdujących się w nich.18 Po stronie południowej
umieszczono drewnianą rzeźbę Matki Bożej z Dzieciątkiem, po stronie
północnej ustawiono drewniane rzeźby Matki Boskiej i św. Jana apostoła nad
nimi umieszczono drewniany krzyż z postacią Pana Jezusa. Całość tworzy
kompozycję sceny ukrzyżowania.
Pod chórem muzycznym po stronie północnej znajduje się klasycystyczny
ołtarz Matki Bożej Bolesnej z drewnianą figurą Maryi pochodzącą z połowy
XV wieku. Jest jedyną drewnianą rzeźbą gotycką jaka zachowała się w kościele
św. Marcina. Matka Boża ubrana jest w złotą suknię spiętą paskiem, okryta jest
niebieskim płaszczem. Głowa okryta jest chustą na którą włożono koronę w
kształcie mitry z krzyżem, nad głową dwa anioły podtrzymują wieniec złożony z
dwunastu gwiazd.
Nawa południowa na wschodniej ścianie pod witrażem Chrystusa
Zmartwychwstałego posiada ołtarz, który został przeniesiony do kościoła św.
Marcina z likwidowanej w roku 1962 kaplicy zamku jaworskiego. Ołtarz
przeniesiono dzięki staraniom ks. proboszcza Bronisława Wojtery. Puste już
pole obrazowe ołtarza okryto purpurową tkaniną i zawieszono na niej obraz
Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, który został ufundowany przez panią
Bronisławę Zajączkowską emerytowaną nauczycielkę.20
Chór muzyczny wraz z 32 głosowymi organami został oddany do użytku
w 1732 roku. Organy były poddane gruntownemu remontowi w latach 1878-
1880 przez świdnicka firmę Schlag21. Od tej pory bez większych napraw są
używane do dnia dzisiejszego, niestety ich wysoki stopień zużycia wymaga
podjęcia natychmiastowego generalnego remontu.
mgr Krzysztof Patrzek