Z HISTORII KOŚCIOłA STAROLUTERAŃSKIEGO W NIEMCZECH
Wprowadzenie w 1817 r. z woli króla Fryderyka Wilhelma III unii administracyjnej w Prusach pomiędzy wyznaniem luterańskim i reformowanym oraz następnie 1830 nowej ujednoliconej agendy kościelnej spowodowało opór niektórych kręgów społecznych i części duchowieństwa, pragnących zachować wierność luterańskim księgom wyznaniowym, szczególnie silny na wschodzie państwa. Mimo represji władz w 1841 r. doszło do powstania samodzielnego Kościoła na synodzie we Wrocławiu (duchowym przywódcą nowo powstałego Kościoła był wrocławski prof. teologii Johann Gottfried Scheibel).
Formalnie został on zalegalizowany w 1845 r. kiedy następca Fryderyka Wilhelma III, jego bratanek Fryderyk Wilhelm IV wydał ustawę zezwalającą na działalność Kościoła staroluterańskiego, który odtąd zmienił nazwę na Kościół Ewangelicko-Luterański w Prusach, lecz w praktyce aż do I wojny światowej nie był równouprawniony z Ewangelickim Kościołem Krajowym (unijnym) i wielu wiernych wyemigrowało, głównie do Ameryki, tworząc tam nowe organizacje kościelne. Powszechnie określany był jako Kościół Staroluterski (staroluterański). W latach 1883-1945 Kościół posiadał własne Seminarium Teologiczne we Wrocławiu.
W okresie międzywojennym nadal działał w Polsce w województwie poznańskim i pomorskim, liczył parę tysięcy wiernych, przeważnie Niemców i utrzymywał przyjazne kontakty z polskimi ewangelikami, którym chętnie na stałe udostępniał swoje kościoły do odprawiania nabożeństw (Bydgoszcz, Leszno, Poznań, Toruń). Obecnie na terenie Niemiec kontynuacją tego i paru innych historycznych Kościołów o podobnej tradycji jest Samodzielny Kościół Ewangelicko-Luterański. Po Drugiej Wojnie Światowej siedziba biskupów została przeniesiona z Wrocławia najpierw do Elberfeld, a w 1972 r. do Hanoweru.
HISTORIA WAłBRZYSKIEJ GMINY KOŚCIOłA I SZKOłY
Początki powstania staroluterańskiej gminy w okręgu wałbrzyskim sięgają 1831 r. (wynika z tego, że była to jedna z najstarszych gmin w Prusach). Ośrodkiem jej działalności była tzw. Kolonie Zips [1] położona w pobliżu ob. Zamku Książ, gdzie kilka rodzin nie przyłączyło się do narzuconego przez państwo kościoła i pozostało przy swej starej wierze. Z braku miejscowego duchowieństwa, nabożeństwa prowadzili duchowni luterańscy przybywający w tym celu z za granicy (pozwala to domniemywać, że miejscowe duchowieństwo zgłosiło akces do narzuconego przez władze kościoła). Ta mała wspólnota przyłączyła się do powstałej w okresie późniejszym wałbrzyskiej gminy.
Tak jak i wszędzie w całych Prusach urzędowe prześladowania nie omijały i wałbrzyskiej gminy, stąd liczba jej wyznawców rosła bardzo powoli i w 1845 r. gmina liczyła 16 rodzin, stąd też dla nabożeństw wystarczały przypadkowe prywatne pomieszczenia. Sytuacja uległa zmianie, kiedy pochodzący z Wrocławia pastor Bademann przybył do Wałbrzycha w celu wygłoszenia kazań przez 14-cie następujących po sobie dni. Wówczas to zaczęto myśleć o posiadaniu własnego, większego pomieszczenia dla odbywania kultu i o zatrudnieniu na miejscu własnego duchownego. W sprawie duchownego gmina postanowiła zatrudnić znanego sobie pastora Dr Trautmanna, który zaczął swą pracę w wałbrzyskiej gminie w 1847 r. Wynajęto też większy niż dotychczasowe lokal, ale wkrótce okazał on się zbyt mały dla szybko wzrastającej w tym czasie gminy. Liczyła ona wówczas ponad 100 osób.
Podczas Zielonych Świątków 1847 r. postanowiono budowę własnego kościoła jak również powstanie własnej szkoły (jednoklasowej). W dniu 1 lipcu tego samego roku rozpoczęło w niej naukę 41 uczniów. Niedługo bo już 12 września odbyło się wmurowanie kamienia węgielnego pod przyszły kościół w miejscu, gdzie stoi po dzień dzisiejszy. Niecały rok później bo już 4 czerwca 1848 r. został on uroczyście oświęcony. Działkę na której stanął kościół zakupiono za 1.000 talarów a koszt jego budowy i wewnętrznego wyposażenia wyniósł 5.800 talarów (sprawność z jaką przeprowadzono budowę kościoła zarówno od strony technicznej jak i od strony organizowania na nią środków musi każdego zadziwić, kto zna ciągnącą się latami, naznaczoną przeciwnościami natury, brakiem funduszy itd historię budowy kościoła ewangelickiego przy Placu Kościelnym). Kościół posiadał 500 miejsc siedzących, w razie potrzeby mógł jednak przyjąć nawet 1.000 osób. Powyżej kościoła, na gruncie stanowiącym jego własność znajdował się mały domek, który posłużył do pomieszczenia szkoły.
W 1848 r. liczność gminy wzrosła do 464 osób. Dwa lata później zmarł pastor Dr Trautmann a na jego miejsce wstąpił pastor Schöne, który po pięciu latach sprawowania urzędu poprosił o zwolnienie. Opuszczony urząd objął cieszący się poważaniem pastor Dr Besser. Sprawował on urząd w Wyższym Kolegium Kościelnym we Wrocławiu i znany był ze swej działalności literackiej. Pastor Dr Besser zmarł 20 Września 1884 r. Za jego rządów liczebność gminy wzrosła do 964 osób. Następcą jego był od kwietnia 1885 r. pastor Rohnert, który sprawował urząd do 29 sierpnia 1907 r. Od marca 1908 r. pastor Birmele został jego następcą.
Na miejscu małego domku wybudowano, mieszczącego dotąd szkołę wybudowano w 1853 r. nowy budynek szkoły i pastorówki (Pastor- und Schulhaus). Od 1865 r. szkoła zaczęła przyjmować także uczniów innych wyznań a od 1875 r. została włączona do miejskiego systemu szkolnictwa z prawem biernego uczestnictwa przedstawiciela gminy w zebraniach miejskiej komisji odpowiedzialnej za szkolnictwo. W latach dwudziestych XX w. do szkoły uczęszczało około 70-ciu uczniów. W latach 1928-1929 pomiędzy kościołem a Pastor- und Schulhaus zbudowano budynek, który służył dla potrzeb szkoły i gminy tzw. Schul- und Gemeindehaus. Opuszczony przez szkołę jej stary budynek (Pastor- und Schulhaus) przeznaczony został na mieszkania służbowe i kancelarię nosił on od tej pory nazwę Pffarhaus. Obecnie jest to kościół należący do parafii pw. Zesłania Świętego Ducha (Kościół Polskokatolicki).
[1] Kolonie Zips-nazwa ta odnosiła się do małej kolonii (osiedla) domków znajdujących się po obu stronach Pełcznicy (w początkowym odcinku przełomu), wzdłuż ulicy Lubiechowskiej. W domkach tych przez pewien czas mieszkali, zatrudnieni przy budowie zamku kamieniarze, specjalnie w tym celu sprowadzeni przez właściciela Książa z odległego, leżącego wówczas w północnej części Królestwa Węgier komitatu Szepes (pol. Spisz, niem. Zips)
