JERZY GROTOWSKI

Reżyser, teoretyk teatru, pedagog, twórca metody aktorskiej. Urodzony w 1933 roku w Rzeszowie, zmarł w 1999 roku w Pontederze. Jeden z największych reformatorów teatru XX wieku.

Absolwent Wydziału Aktorskiego PWST w Krakowie (1955). W latach 1955-1956 studiował reżyserię w moskiewskim Gosudarstwiennym Instytutie Tieatralnogo Isskustwa im. łunaczarskiego (w skrócie GITIS). Tam zapoznał się między innymi z technikami aktorskimi i artystycznymi Stanisławskiego, Wachtangowa, Meyerholda i Tairowa.

Po powrocie do kraju został asystentem w krakowskiej szkole teatralnej i rozpoczął tam studia reżyserskie (1956-1960). W 1957 roku debiutował w Starym Teatrze w Krakowie, gdzie przy współpracy Aleksandry Mianowskiej wyreżyserował KRZESłA Eugène'a Ionesco. W Teatrze Polskiego Radia realizował natomiast słuchowiska oparte na legendach chińskich, tybetańskich i staroindyjskim dramacie SIAKUNTALA. W tym czasie przygotowywał i prowadził serię wykładów o filozofii orientalnej w studenckim klubie "Pod Jaszczurami". W 1958 roku reżyserował KOBIETA JEST DIABłEM Prospera Mërimëe - warsztat dyplomowy IV roku Wydziału Aktorskiego PWST w Krakowie oraz BOGÓW DESZCZU, współczesną sztukę Jerzego Krzysztonia w Teatrze Kameralnym w Krakowie. Pokazał ją ponownie w nowej wersji w opolskim Teatrze 13 Rzędów. W 1959 roku wyreżyserował jeszcze w Starym Teatrze w Krakowie WUJASZKA WANIĘ Antoniego Czechowa, ale już w tym samym roku przeniósł się na stałe do Opola, gdzie objął kierownictwo artystyczne Teatru 13 Rzędów. Kierownikiem literackim placówki został Ludwik Flaszen (krytyk literacki i teatralny, wcześniej kierownik literacki w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie). Współpraca Grotowskiego z Flaszenem w niedługim czasie zaowocowała stworzeniem teatru awangardowego, który stał się także prężnym artystycznym ośrodkiem badawczym.

Pierwsza premiera w opolskim teatrze to wystawiony w 1959 roku ORFEUSZ Jeana Cocteau. W 1960 roku Grotowski wyreżyserował tam jeszcze KAINA George'a Byrona, MISTERIUM BUFFO według Włodzimierza Majakowskiego oraz SIAKUNTALĘ według Kalidasy. Przy tym ostatnim przedstawieniu reżyser rozpoczął współpracę z architektem Jerzym Gurawskim. Ich wspólna praca nad nową organizacją przestrzeni teatralnej doprowadziła do zniesienia podziału na scenę i widownię. Jedyne przedstawienie, które w tym czasie Grotowski zrealizował poza swoim teatrem, to FAUST według Johanna Wolfganga Goethego wystawiony w Teatrze Polskim w Poznaniu (1960) przy współpracy scenograficznej malarza Piotra Potworowskiego. W 1961 roku w ramach "Estrady Publicystycznej" Teatru 13 Rzędów reżyser przygotował dwa widowiska - faktomontaże - TURYSTÓW i GLINIANE GOłÄ˜BIE - przedstawienia oparte na autentycznych dokumentach, dokumentalnych zdjęciach filmowych i dokumentalnych nagraniach. W tym samym roku w Opolu reżyserował DZIADY według Adama Mickiewicza, a rok później inny dramat romantyczny - KORDIANA według Juliusza Słowackiego. Także w 1962 roku wspólnie z Józefem Szajną zrealizował I i II wariant AKROPOLIS według Stanisława Wyspiańskiego. Na afiszu teatralnym widniała już wtedy nowa nazwa opolskiego teatru - Teatr Laboratorium 13 Rzędów. Do zamknięcia Teatru Laboratorium w 1965 roku Grotowski wyreżyserował tam jeszcze: TRAGICZNE DZIEJE DOKTORA FAUSTA według Christophera Marlowe'a (1963), STUDIUM O HAMLECIE według Williama Shakespeare'a i Stanisława Wyspiańskiego (1964) oraz III wariant AKROPOLIS według Stanisława Wyspiańskiego (1964).

Po likwidacji teatru w Opolu Jerzy Grotowski wraz z zespołem przeniósł się do Wrocławia. Pierwsza premiera Teatru Laboratorium 13 Rzędów w nowym miejscu to IV wariant AKROPOLIS według Stanisława Wyspiańskiego (1965) przygotowany jak wszystkie poprzednie przy współpracy z Józefem Szajną. Ostatni, V wariant tego przedstawienia twórcy zrealizowali dwa lata później, w 1967 roku.

Jeszcze w 1965 roku we wrocławskim teatrze, który Grotowski nazwał dodatkowo Instytutem Badania Metody Aktorskiej, odbyły się premiery dwóch kolejnych wariantów KSIĘCIA NIEZłOMNEGO według Calderona - Słowackiego. III wariant tego przedstawienia Grotowski zaprezentował w 1968 roku. W 1967 roku Grotowski wraz z zespołem porzucił rozpoczętą pracę nad przedstawieniem EWANGELIE. Wcześniej jednak odbyła się próba otwarta oraz kilka pokazów zamkniętych. Etiudy obrazujące życie Chrystusa i współczesny wymiar postawy chrześcijańskiej swoją kontynuację znalazły w przełomowym przedstawieniu teatru Grotowskiego APOCALYPSIS CUM FIGURIS, w którym wykorzystano cytaty z Biblii, Fiodora Dostojewskiego, Thomasa S. Eliota i Simone Weil. APOCALYPSIS CUM FIGURIS, które obok AKROPOLIS i KSIĘCIA NIEZłOMNEGO zyskało największy światowy rozgłos spośród wszystkich przedstawień Grotowskiego, doczekało się trzech kolejnych wersji: z 1968, 1971 i 1973 roku. Wszystkie zrealizowano w teatrze we Wrocławiu, który jednak od 1971 roku nosił już nową nazwę Instytutu Aktora - Teatru Laboratorium. Grotowski stworzył to przedstawienie przy współpracy ze swoim czołowym aktorem Ryszardem Cieślakiem. W latach 60. i 70. Teatr Laboratorium odbył kilkanaście wielkich tournëe zagranicznych, brał udział we wszystkich liczących się festiwalach teatralnych.

W jednym ze swoich pierwszych przedstawień, kontrowersyjnych BOGACH DESZCZU, Grotowski reżyser, jak pisze Zbigniew Osiński - zderza się z autorem, a jego teatr zderza się z literaturą. Grotowski bowiem nie tylko zmienia tytuł sztuki (pierwotny tytuł to RODZINA PECHOWCÓW), ale wplata w tekst fragmenty innych utworów poetyckich oraz dodaje prolog filmowy. W programie do przedstawienia umieszcza maksymę Meyerholda: "Wybrać sztukę autora - nie znaczy podzielać jego poglądy". Potem mówi jeszcze w wywiadzie: "Jeśli chodzi o stosunek do tekstu dramaturgicznego, uważam, że powinien on być dla reżysera tylko tematem, na którego osnowie buduje on nowe dzieło sztuki, jakim jest spektakl." (R. Konieczna, "Przed premierą 'Pechowców'. Rozmowa z reżyserem", "Trybuna Opolska" 265)

Odtąd będzie konsekwentnie bronił prawa reżysera do ingerencji w tekst, zresztą większość późniejszych jego przedstawień będzie budowanych "według" czy "opierając się na słowach" autora tekstu. Nie chciał tradycyjnie opowiadać fabuły, lecz próbował tak przekształcać dramat, by stworzyć myślowo zwartą inscenizację. W kolejnych premierach, ORFEUSZU i KAINIE, Grotowski kwestionował tradycyjną funkcję literatury w teatrze, montował spektakl podobnie jak robi się to w filmie. Zarzucano mu, że skupia się na eksperymentach formalnych. Zresztą sam przyznawał później, że przedstawienie KAIN było: "bardziej egzorcyzmami przeciwko teatrowi konwencjonalnemu niż propozycją kontrprogramu". (Jerzy Grotowski, "Teatr Laboratorium 13 Rzędów", w: "5. Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych", Wrocław 17-25 października)

Grotowski budował swój "program", wnikliwie badając relację pomiędzy sceną a widownią i - w konsekwencji - pomiędzy aktorem i widzem. W SIAKUNTALI widzowie przejęli rolę bohatera zbiorowego, w DZIADACH traktowano ich jak uczestników obrzędu, w KORDIANIE byli pacjentami zakładu psychiatrycznego, zaś w FAUŚCIE wcielali się w postać spowiednika głównego bohatera. W tym czasie reżyser razem z zespołem skupił się przede wszystkim na poszukiwaniu nowej formy wyrazu aktorskiego, dla którego szczególne znaczenie miała praca nad SIAKUNTALĄ. W przedstawieniu "badaliśmy - jak mówi Grotowski - możliwości tworzenia znaków w teatrze europejskim. Robiliśmy to w intencji nie pozbawionej złośliwości: chcieliśmy stworzyć spektakl, który dawałby obraz teatru orientalnego, nie autentyczny jednak, ale taki, jak go sobie wyobrażają Europejczycy. [...] Ale pod powierzchnią tych poszukiwań ironicznych i skierowanych przeciwko widzowi tkwił ukryty zamiar - dążność do odkrycia systemu znaków stosownych dla naszego teatru, dla naszej cywilizacji." Grotowski przyznawał, że droga ta musiała prowadzić do stworzenia znaku, który jest sztampą, ale równocześnie to właśnie praca nad tym spektaklem doprowadziła do, jak mówi: "podjęcia poszukiwań w domenie organicznych reakcji ludzkich, by je następnie strukturalizować. To właśnie utworzyło, jak sądzę, ową najbardziej płodną przygodę naszego Zespołu, czyli badania w dziedzinie aktorstwa". (Jerzy Grotowski, "Teatr a rytuał", "Dialog" 1969 nr 8)

W miesięczniku "Odra" w 1965 roku Grotowski ogłosił szkic "Ku teatrowi ubogiemu". Tytuł ten stał się później także i tytułem książki, która ukazała się najpierw w Danii, potem w Stanach Zjednoczonych z przedmową Petera Brooka w 1968 roku. Studium Grotowskiego zostało wydane potem w kilkunastu krajach ... oprócz Polski i stało się podręcznikiem dla poszukujących teatrów lat 60. i 70. "Ku teatrowi ubogiemu" stanowi podsumowanie pierwszego okresu pracy reżysera. A praca ta koncentrowała się na kształtowaniu metody aktorskiej oraz formułowaniu idei "teatru ubogiego". Praca nad ciałem aktora polegała na wielogodzinnym, synkretycznym treningu wykorzystującym techniki wschodu. Pracowano również nad rezonatorami głosu. Grotowski usiłował dotrzeć do źródeł praekspresji. Zafascynowany myślą Junga poszukiwał archetypów, które okażą się pomocne w kształtowaniu roli, która ma stać się aktem, ofiarowaniem aktora. Ekstatyczny typ aktorstwa teatru Laboratorium nie polegał jednak na osiąganiu transu, lecz na precyzyjnej grze w stanie wyostrzonej świadomości.

KSIĄżÄ˜ NIEZłOMNY i APOCALIPSIS CUM FIGURIS to przedstawienia, które stanowią apogeum aktorstwa ekstatycznego, są także przykładem realizacji koncepcji teatru ubogiego, o której w wydanej w tym samym czasie książce PUSTA PRZESTRZEŃ, pisał Peter Brook:

"Istnieje w Polsce niewielki zespół prowadzony przez wizjonera, Jerzego Grotowskiego, którego cele są również sakralne. Teatr, jego zdaniem, nie może być celem samym w sobie; jak taniec i muzyka w pewnych obrządkach derwiszów, teatr jest narzędziem, środkiem autoanalizy, jest szansą zbawienia. Aktor ma tu za przedmiot pracy samego siebie. [...] Z tego punktu widzenia gra jest dziełem życia - aktor krok po kroku rozszerza wiedzę o sobie w wyczerpujących, wciąż zmiennych warunkach prób i w potężnych akcentach przedstawień. Mówiąc językiem Grotowskiego, aktor pozwala, by rola przeniknęła weń; zrazu stawia jej opór całą swą osobowością, dzięki jednak uporczywej pracy zyskuje takie panowanie nad swą psychiką i ciałem, że może sobie pozwolić na rezygnację z wszelkiego oporu. Ta 'autopenetracja' związana jest z obnażeniem psychicznym: aktor nie waha się pokazać takim, jakim rzeczywiście jest, ponieważ zdaje sobie sprawę, że istota roli wymaga odeń otwarcia się i ujawnienia własnych sekretów. A zatem przedstawienie jest aktem ofiary, publicznego poświęcenia tego, co większość ludzi woli ukryć - i jest to ofiara składana widzowi. [...] Grotowski uczynił z ubóstwa ideał; jego aktorzy pozbyli się wszystkiego z wyjątkiem własnych ciał; dysponują instrumentami - organizmami i nieograniczonym czasem - nic dziwnego, że uważają swój teatr za najbogatszy na świecie." (Peter Brook, "Pusta przestrzeń", Warszawa 1977)

W latach 70. Jerzy Grotowski powoli zaczął odchodzić od teatru, zarzucił realizacje spektakli teatralnych. Pogłębiał studia nad środkowo-azjatycką kulturą i szkołą duchowości. W 1970 roku odbył swoją trzecią podróż na Wschód, pojechał do Indii. (Wcześniej, w 1956 roku był w Azji Środkowej, w 1962 roku odwiedził Chiny.) Zajął się pracą dydaktyczną, prowadził zajęcia i parateatralne staże dla aktorów polskich i zagranicznych. Do brania udziału w tych przedsięwzięciach zaczął zapraszać również dotychczasowych widzów. Była to konsekwencja sformułowanego w latach 70. programu "kultury czynnej". Grotowski zajął się obcowaniem międzyludzkim w nowym wymiarze, wymiarze "święta". Nowa "żywa kultura" miała polegać na spotkaniu człowieka z człowiekiem twarzą w twarz. W ostatnim przedstawieniu teatralnym Grotowskiego APOCALIPSIS CUM FIGURIS widz i aktor miał być jak najsilniej zjednoczony, jednak istniał podział na uczestników czynnych i biernych.

W organizowanych od 1973 roku nowych projektach treningowo-performatywnych ten podział miał zniknąć. W postulowanym przez Grotowskiego wzorcu kultury nikt nie był konsumentem, każdy natomiast był powołany do tworzenia. Kolejne przedsięwzięcia nazywane projektami były podawane do publicznej wiadomości, stały się otwarte dla każdego. Do Wrocławia i do Brzezinki pod Oleśnicą, gdzie się odbywały, zjeżdżali uczestnicy z całego świata. Od 1973 roku Grotowski i Teatr Laboratorium prowadzili również staże za granicą: pracowali w Stanach Zjednoczonych (1973, 1975, 1977), Francji (1973, 1976, 1977), Australii (1974), Austrii (1974, 1975), Włoszech (1975, 1977), Szwajcarii (1976, 1977), Niemczech Zachodnich (1977), Kanadzie (1977). Projekty - takie jak SPECIAL PROJECT (1973) czy PRZEDSIĘWZIĘCIE GÓRA (1977) miały charakter zbiorowych seansów o znaczeniu psychoterapeutycznym i etycznym. Były próbą znalezienia nowego międzyludzkiego porozumienia opartego na wrażliwości cielesnej i mentalnej oraz wspólnego obcowania i działania. Polegały między innymi na powolnym budowaniu międzyludzkich systemów komunikacyjnych - najpierw przy użyciu ruchu, potem głosu, wreszcie wspólnego śpiewu. Intensywne warsztaty parateatralne odbywały się również w 1975 roku podczas zorganizowanego przez Grotowskiego i Teatr Laboratorium Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów. Do Wrocławia przyjechała wówczas czołówka ludzi związanych z poszukującym teatrem, zainspirowanych myślą Grotowskiego, między innymi: Peter Brook, Jean-Louis Barrault, Joseph Chaikin (Open Theatre), Eugenio Barba (Odin Teatret), Luca Ronconi, Andre Gregory.

W 1976 roku Jerzy Grotowski przedstawił nowy program badawczy, który nazwał "Teatrem Źródeł". Program był realizowany na Białostocczyźnie, a także podczas podróży do Meksyku, Nigerii, Indii i na Haiti. Poszukiwania miały charakter etnologiczny i antropologiczny. Grotowski razem z grupą międzynarodowych współpracowników badał rytuały poszczególnych części świata i próbował odnaleźć ich wspólny mianownik, badał też ich teatralną formę. Podczas pracy terenowej grupa uczestników miała skonfrontować swoje techniki ze starymi, już istniejącymi technikami poszczególnych plemion. Grotowski mówił jednak, że jego przedsięwzięcie: "nie może być żerowaniem na egzotyce, jakimś świętem folklorystycznym czy festiwalem kultur tak zwanego Trzeciego Świata". ("Wyprawy terenowe 'Teatru Źródeł' ", oprac. R. Różycki, "Notatnik Teatralny" 1992 nr 4) Badane techniki miały raczej pozwolić na odzyskanie poczucia związku ze światem przyrodzonym.

W 1982 roku, podczas stanu wojennego, Grotowski wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Na początku był profesorem Columbia University w Nowym Jorku. W 1983 roku został profesorem Uniwersytetu Kalifornijskiego, gdzie realizował swój kolejny projekt "Dramat Obiektywny". W 1984 roku zespół Teatru Laboratorium podjął decyzję o rozwiązaniu wrocławskiej placówki. Od 1985 roku Grotowski mieszkał w Pontederze we Włoszech. Pracował tam w ośrodku swojego imienia (Work Centre of Jerzy Grotowski - Centro di Lavoro di Jerzy Grotowski) z grupą międzynarodowych stażystów nad programem "Sztuki rytualne". Najściślej współpracował wówczas z Thomasem Richardsem, który prowadził również dokumentację badań Grotowskiego z tego okresu oraz zajmował się publikacją jego prac. Wydał m.in. "Praca z Grotowskim nad ciałem". Ostatni okres w działalności Jerzego Grotowskiego to praca w warunkach laboratoryjnych. Studenci ćwiczyli w izolacji, a wyniki ich pracy początkowo były pokazywane niewielu osobom. Później zaczęto je pokazywać szerszej publiczności. Program nazwany "Dramatem Obiektywnym" polegał na poszukiwaniu wspólnych, transkulturowych pozycji i ruchów, które mogłyby stać się uniwersalne, co prowadziło do powstania sztuk o charakterze rytualnym.

Ważniejsze wyróżnienia i nagrody:

* 1971 - mianowany profesorem zwyczajnym Ecole Supërieure d'Art Dramatique w Marsylii
* 1972 - Nagroda Państwowa I stopnia w zakresie sztuki za "działalność twórczą w Teatrze Laboratorium na polu inscenizacji i badań nad sztuką aktorską"; Dyplom Zasługi przyznawany przez Muzeum Narodowe USA "za wybitny wkład w rozwój teatru światowego"
* 1973 - utworzenie Amerykańskiego Instytutu Badań i Studiów nad Dziełem Jerzego Grotowskiego, którego główne zadanie polegało na "upowszechnianiu w USA artystycznych odkryć i idei Grotowskiego"; doktorat honoris causa Uniwersytetu w Pittsburgu
* 1975 - laureat Nagrody Miasta Wrocławia za "działalność twórczą w dziedzinie teatru"
* 1985 - doktor honoris causa Uniwersytetu w Chicago
* 1991 - doktor honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego
* 1997 - profesor College de France

Monika Mokrzycka-Pokora
październik 2004
Źródło: http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_grotowski_jerzy