Jest to rozdział publikacji o nieznanymi mi tytule i roku wydania. Autorem tekstu jest Benno Wagner. Ponieważ literatura na temat Starego Zdroju jest bardzo uboga przedstawiam tekst w całości, bez żadnych skrótów. Zapraszam do lektury, Petroniusz.

Decyzja spisania powyższych danych o były uzdrowisku Stary Zdrój powstała aby przypomnieć los uzdrowiska, które jeszcze przed stu laty zajmowało zaszczytne miejsce między znanymi zdrojowiskami środkowej Europy, a obecnie zanikło zupełnie. W opracowaniu służyły mi cenną pomocą dwie rozprawy z nowszego piśmiennictwa: 1) ”Kronika gminy i miejscowości kąpieliskowej Stary Zdrój” napisana przez Maxa Rindfleischa (1932) oraz 2) dysertacja inauguracyjna lekarza z Wrocławia Karola Seiferta pt. ”Losy i koniec uzdrowiska Stary Zdrój” (1937). Praca ostatnia zawiera pełny spis piśmiennictwa o Starym Zdroju, dlatego ma wartość nieprzemijającą.

Położenie Uzdrowiska Stary Zdrój

Miejscowość Stary Zdrój i uzdrowisko tej samej nazwy - dziś dzielnica m. Wałbrzycha - leży w Górach Wałbrzyskich, których środkowa część należy do górotworu Sudetów. Góry Wałbrzyskie utworzone są ze stromych zalesionych wzgórz porfirowych i melafirowych, poprzecinanych głębokimi dolinami. Stary Zdrój położony jest 400 m n.p.m. u stóp 500 m wysokiej, gęsto zalesionej Góry Ptasznik, w dolinie potoku Ogorzelec, który miał ongiś dużo przezroczystej, czystej wody. Potok Ogorzelec wypływa około 8,5 km na południe w pobliżu wioski Stonawy (pow. Wałbrzych), leżącej około 660 m n.p.m.

Najstarsza zachowana wiadomość o miejscowości Stary Zdrój pochodzi z r. 1357. Pisze o tym Fryderyk Albert Zimmermann (1785): ”Z dyplomu znajdującego się w archiwum klasztoru w Krzeszowie wynika, że wioska ta należała w 1357 r. do dóbr księcia Bolka Świdnickiego. Wspomniany książę zatrzymał się 10.VI.1357 r. w tej wiosce, zwanej w dokumencie Aqua Antiqua i na mocy swej władzy książęcej potwierdził ”Joszkoniowi ze Skalowic” kontrakt kupna wioski Żarow (Żary?), zawarty z opactwem i fundacją Krzyszów.”

Nie wiadomo, czy już wówczas wiedziano o tamtejszych źródłach leczniczych, wydaje się jednak,  że nazwa Aqua Antiqua powinna świadczyć  o tym, że powód do założenia osady dały jakieś źródła mineralne. Według ustnego podania w 1646 r. jakiś podróżujący znalazł tam źródło - późniejsze ”Górne Źródło”, które wypływało z pustego pnia dębu, zwrócił uwagę na szczególny mineralny smak wody i spowodował jej bliższe zbadanie. Od tego czasu zwracano większą uwagę na źródło: zbudowano łazienki  i zaczęto starać się o urządzenia na przyjęcie kuracjuszy.

W roku 1833 naliczono w Starym Zdroju 422 rodziny kuracjuszów - w sumie wydano wówczas 10000 kąpieli. W roku 1849 liczba kuracjuszów wzrosła już do 746 rodzin, a ilość wykonanych zabiegów wyniosła 20336. W roku 1846 odwiercono inne źródło, które otrzymało nazwę ”Nowe Źródło”. W roku 1855 na skutek rozwoju tamtejszej kopalni węgla górne źródło wyschło. Nie traktowano tego zdarzenia poważnie, ponieważ już od wielu lat inne źródła dostarczały główną część wód mineralnych. Gdy w r. 1857 wywiercono wydajne źródło za ”Lwim Grodem”, strata Górnego Źródła została aż nadto wynagrodzona. Nadszedł jednak rok 1869, a z nim silny spadek wydajności i wreszcie wyschnięcie wszystkich źródeł Starego Zdroju.

Próbne wiercenia w poszukiwaniu wód mineralnych, które wszczęto w r. 1870 dały znikomy tylko skutek. W dodatku zaczęły wysychać studnie ze słodką wodą, tak, że w r. 1873 Stary Zdrój znikł zupełnie z rzędu uzdrowisk.

Źródła mineralne Starego Zdroju zawdzięczały swoje powstanie dużemu uskokowi, przebiegającemu głównie z kierunku północno-zachodniedo ku południowemu wschodowi (mniej więcej od Starych Bogaczowic do Nowej Rudy) i osadzaniu się na przemian formacji gnejsowych Gór Sowich i zlepieńców oraz łupków okresu węglowego. Uskok ten pozwalał na wydobywanie się CO2 z głębi ziemi. Dopływająca woda gruntowa, nasycona dwutlenkiem węgla, uzyskała zdolność rozpuszczania składników mineralnych z otaczających skał i stała się wodą mineralną.

Podłoże byłego uzdrowiska Stary Zdrój tworzy seria spągowa górnego karbonu, nierówno podwarstwiona dolnym karbonem (Kulm). Te ongiś poziomo leżące warstwy sedymentacyjne zostały przez siły górotwórcze wielokrotnie przesunięte, uniesione i załamane. Pod miejscowością Stary Zdrój górne warstwy karbońskie, pod wpływem ciśnienia stropowego bloków gnejsowych Gór Sowich i wskutek  ruchów jakby kołyszących, podczas obniżania się niecki górnego karbonu, zostały wyniesione i ustawione pod kątem 40_o. Ponadto cały obszar poprzerywany jest przełomami porfirowymi oraz przełomami ukośnymi i strefami odłamków porfirowych.

W górnym karbonie znajdują się na przemian piaskowce, zlepieńce i łupki. Piaskowce, a przede wszystkim zlepieńce, przepuszczające wodę są uszczelnionymi zbiornikami przez otaczającą je nieprzepuszczalną warstwę łupków. W tych skałach spływają wody opadowe z góry do dolnych pokładów skalnych. Na przełomach skalnych i porfirach zostają one zatrzymane i wzbogacone wydobywającym się z głębi dwutlenkiem węgla tak, że wychodzą na światło dzienne jako źródła bogate w kwas węglowy. Przez wodę gruntową z warstw wodonośnych sąsiednich wzniesień zostaje ta woda mineralna wypchnięta i toruje sobie drogę na powierzchnię ziemi. Zdarza się to przede wszystkim tam, gdzie pod wpływem działania erozyjnego wody powstaje w skale szczelina, a woda kieruje się po linii najmniejszego oporu, jak np. w dolinie rzecznej.

Siła wypływu źródła zostaje jeszcze wzmocniona tym, że przy wydobywaniu się wody na powierzchnię zmniejsza się ciśnienie. Zmniejszenie ciśnienia powoduje uwalnianie się małych pęcherzyków dwutlenku węgla, wskutek czego powstaje charakterystyczna mieszanina gazu i wody, rodzaj piany.

Z powyższych danych wynika, że mamy do czynienia ze szczawami żelazistymi, z których dwie wykazują bardzo wysoką zawartość manganu (danych co do zawartości manganu w wodzie ze źródła ”Jerzego” i ”Fryderyka” nie ma). Wśród kationów przeważają metale ziem alkalicznych nad innymi alkaliami. Cyfry powyższe pochodzą z r. 1830 (były obliczone w gramach na 1 funt - ok. 16 uncji).

Jak już powiedziano poprzednio, w r. 1855 na skutek prac kopalnianych wykonywanych w bezpośrednim sąsiedztwie źródła wyschło najdawniej znane Górne Źródło. Mamy podstawy do przypuszczenia, że Dolne Źródło, wyschłe w r. 1817 padło również ofiarą górnictwa. Sądzono, że uzdrowisko i kopalnia mogą istnieć obok siebie, gdyż nie znano wówczas niebezpieczeństw grożących źródłom mineralnym ze strony kopalni; poza tym zapotrzebowanie przemysłu na węgiel kamienny przed półtora wiekiem było nieduże, tak, że wydobywano węgiel tylko ręcznie i na niedużych głębokościach.

Dzisiaj ze źródeł nie pozostało nic. Miejsce, gdzie ongiś znajdowało się Górne Źródło, można łatwo rozpoznać, znajduje się ono naprzeciwko dużego domu na prawym brzegu potoku Ogorzelec. Całe otoczenie pokryte jest jednak obecnie metrową hałdą drobnych kamieni z pobliskiej kopalni. Ogólny widok nie przypomina w niczym już miejsca uzdrowiskowego, a czysty dawniej potok Ogorzelec toczy dzisiaj wodę brudną, zanieczyszczoną ściekami fabrycznymi.

Z tych doświadczeń przeszłości należy wyciągnąć naukę na przyszłość. Przy zakładaniu zdrojowiska należy najpierw stwierdzić jaki jest zapas i jaka wydajność jego źródeł. Nie jest to zawsze łatwe, gdyż uwzględniać trzeba wiercenie nie tylko w najbliższym sąsiedztwie źródeł. W środkowej Europie istnieje np. znana miejscowość uzdrowiskowa, której źródła zagrożone są poważnie przez znajdującą się w odległości 15 km kopalnię kaolinu. Źródła świeże udostępnione albo też znajdujące się od dłuższego czasu w użytku należy koniecznie chronić przed tego rodzaju możliwościami uszkodzenia, wyznaczyć strefę ochronną dla zapobieżenia czyjejkolwiek ingerencji w rejonie źródeł. Strefa ochronna powinna się znajdować pod kontrolą państwową a formę i zakres nadzoru państwowego ustalić mogą tylko doświadczeni fachowcy.