Klasztor w Lubiążu i jego obwałowania
Około 1150 roku mnisi z zakonu benedyktynów osiedlili się w nadodrzańskim lesie koło Lubiąża. Po krótkim czasie opuścili to miejsce i w 1163 r. powrócili do macierzystego klasztoru w Lubiniu (powiat kościański) w Wielkopolsce. Książę Bolesław Wysoki przydzielił obszar w Lubiążu cystersom z Pforta an der Saale (nad Soławą k. Naumburga, Turyngia).
Pierwsi cystersi przybyli do Lubiąża 16 września 1163 r. i wkrótce potem zbudowali początkowo skromny klasztor w miejscu, gdzie wcześniej mieszkali benedyktyni, do którego dopiero kilka lat później dołączył pełny klasztor z Pforty. Mnisi zawsze mieli szczególny wzgląd na wybór najodpowiedniejszego miejsca do życia. Wybrali wolne od powodzi miejsce w dolinie Odry, które graniczyło z rzeką po zachodniej stronie, ale było otoczone wodą w przypadku powodzi. Miejsce to miało już swoją historię. Mnisi nie mogli uzyskać żadnych informacji na ten temat od okolicznych mieszkańców. Zdali sobie jednak sprawę, że ludzkie ręce poprawiły osłoniętą lokalizację, budując wał, tworząc w ten sposób dużą kolistą groblę, która mogła zapewnić ochronę dużemu tłumowi. Zbudowali swój klasztor wewnątrz tego wału.
Dokument lokacyjny1) z 1175 roku opisuje miejsce zamieszkania słowami: "... in locum , qui dicitur Lubens , et est in antiqui castri sinu super fluminis Oderae fluenta ." [... do miejscowości zwanej Lubiąż, a to jest w miejscu starego obozu nad Odrą ]. Wyrażenie "in antiqui castri sinu" [w miejscu starożytnego obozu] jest ogólnie interpretowane jako oznaczające, że istniał podobny do obozu szaniec z nasypem w kształcie koła, aby chronić duży tłum. Następnie z wielką naturalnością stwierdzono, że miejsce to było słowiańskim grodziskiem. We wcześniejszych czasach budowę wałów i szańców przypisywano różnym ludom: Szwedom, Tatarom, Słowianom. W XII wieku tylko Słowianie zdawali się wchodzić w rachubę. Wszyscy autorzy piszący o wczesnej historii Lubiąża uważali, że klasztor został zbudowany na słowiańskim grodzisku. Pogląd ten podziela Olgierd Górka2), polski autor najstarszej historii Lubiąża, według Bernharda Patzaka w „Nachrichten über das älteste Leubus”3).
Teraz, gdy badania prehistoryczne dowiodły, że oprócz grodzisk istnieją dwa rodzaje wałów - duże twierdze Ilirów i mniejsze wały z okresu wczesnohistorycznego - konieczne jest zbadanie, do którego typu należy wał w Lubiążu.
Sami mnisi powinni przemówić jako pierwsi świadkowie. W "Versus Lubenses"4) napisanym w XIV wieku, niemieckie tłumaczenie brzmi: "To miejsce zostało nazwane na cześć Juliusza Cezara". Mówiąc w dialekcie słowiańskim, ludzie mówili Lubiąż dla Juliusza, który jako pierwszy rozbił tu obóz". Juliusz Cezar nigdy nie przybył w te okolice. Epilog wyraźnie stwierdza, że to nie nazwa - bo Juliusz nie jest jeszcze Juliuszem Cezarem - ale obóz (wał pierścieniowy) doprowadził mnichów do takiej interpretacji nazwy. Mnisi z Lubiąża posiadali majątki w wielu częściach Śląska. Znali słowiańskie zamki i twierdze w regionie. Byli więc w stanie dokonać porównań i doszli do wniosku, że wał w Lubiążu nie był słowiański, ale pochodził ze starszych czasów. Mnisi z Lubiąża pochodzili głównie ze środkowych i zachodnich Niemiec. Siostrzany klasztor Altzelle (k. Nossen ma zachód od Drezna), z którego pochodziła większość mnichów, znajdował się nad Muldą. We fragmencie księgi zgonów5) z XIII wieku, oprócz 24 czysto niemieckich nazwisk z klasztoru w Lubiążu, znajduje się 5 nazwisk romańskich. Niektórzy z mnichów znali rzymskie forty w regionie Renu z widzenia i czytali o nich w łacińskich pismach, więc przypisywali wały Rzymianom. Mogło to być spowodowane głównie rozmiarem terenu, a nie pozostałościami budynków. Nic o nich nie słyszymy. Nie należy się spodziewać kamiennych budynków w naszym regionie w tym czasie. Bernhard Patzak6) uważa, że "stara wieża", która została zburzona w XVII wieku podczas rozbudowy klasztoru, jest pozostałością dawnego polskiego zamku. Seidel7) z kolei twierdzi, że ta stara wieża pochodzi z fortyfikacji, których budowę mnisi ukończyli w 1508 roku. Po straszliwych doświadczeniach wojen husyckich mnisi zabezpieczyli swój klasztor przed najazdami. Nie pozwoliliby, aby pozostałość z czasów pogańskich stała obok klasztoru przez 500 lat. Opis miejsca w dokumencie fundacyjnym również wyklucza jakiekolwiek budynki.
Wymiary wału klasztornego do dziś można określić z dość dużą dozą pewności, gdyż wylewy Odry wypłukały głębokie rowy wokół wału, być może tylko poszerzając powstałe niegdyś rowy. Do dziś są one wypełnione wodą.
|
|
| Fragment mapy J. Scultetusa |
Według mapy Jonasa Scultetusa8) z 1648 r. klasztor w Lubiążu leży na wyspie. Większość wody przepływa obok klasztoru na zachód, a mniejsze ilości wody przepływają wokół wału na południe, wschód i północ. Strumień [Leisebach] Cicha Woda płynący koło [Koitz] Kawic przepływa naprzeciwko klasztoru - dziś naprzeciwko miasteczka Lubiąż - i mógł spowodować podział rzeki z powodu osadzonych mas piasku. Mapa daje dobry obraz pierwotnego stanu naturalnego, co wynika z warunków glebowych. Stare dęby o obwodzie 5 - 6 metrów nadal stoją na brzegach dopływu i na wale i dowodzą, że nie było tu żadnych zmian od wieków.
Obszar otoczony fosami tworzy prostokąt o zaokrąglonych rogach o długości 425 metrów, szerokości 350 metrów i powierzchni około 15 hektarów (wymiary według mapy Ordnance Survey). Obecnie brakuje fosy na północnym wschodzie, więc możliwe jest, że obszar ten został rozszerzony w późniejszym czasie. W tym przypadku również należy liczyć się z wewnętrznym obszarem o powierzchni 14 hektarów.
Najbardziej znany rzymski fort - Saalburg w Taunus - tworzy czworokąt o długości 221 metrów, szerokości 147 metrów i powierzchni około 3,25 hektara. Prehistoryczne wały grodzisk z okresu słowiańskiego w regionie Wołowa są małe, okrągłe i owalne, o średnicy wewnętrznej od 20 do 50 metrów i powierzchni wewnętrznej od 0,04 do 0,25 hektara. Rzymska warownia była zatem bardziej podobna pod względem wielkości i kształtu do obwałowania klasztornego niż do małego słowiańskiego wału, więc mnisi byli pewni, że Juliusz Cezar wyznaczył ten obóz.
Obecnie znamy wiele takich dużych wałów na Śląsku.
|
|
| Fragment mapy Meßtischblatt, ark. nr. 2703 |
W centrum doliny wołowskiej znajduje się wał grodziska między [Mönchmotschelnitz] Moczydlnicą Klasztorną a [Heidevorwerk] Wrzosami o wewnętrznej powierzchni około 2,5 hektara, a niedaleko [Grüntal] Kędzie nad rzeką Baryczą znajduje się kolejny o wewnętrznej powierzchni 2 hektarów. W pobliżu [Lubowitz] Łubowice (pow. Racibórz) na Górnym Śląsku, według Partscha9), znajduje się ogromny czworokątny wał o długości boku 550 metrów i powierzchni wewnętrznej 20 hektarów. Liczne badania dostarczyły dowodów na to, że te duże wały zostały zbudowane przez Ilirów ponad pół tysiąclecia przed początkiem naszej ery. Sądząc po jego kształcie, a przede wszystkim wielkości, wał klasztorny w Lubiążu może być tylko schronieniem Ilirów.
Prehistoryczna mapa pokazuje, że prawy brzeg Odry na północ od klasztoru był zamieszkany przez Ilirów od środkowej epoki brązu do końca wczesnej epoki żelaza. Cmentarzyska urnowe znajdują się na wzgórzach na północ od klasztoru. Innych bogatych znalezisk dokonano w [Gleinau] Gliniany, [Klein] Mała i [Groß Kreidel] Krzydlina Wielka, [Mondschütz] Mojęcice i [Praukau] Prawików. Dla wszystkich tych mieszkańców iliryjska twierdza była łatwo dostępna, gdy wrogowie przybyli z północy. Zadaniem Urzędu Wojewódzkiego będzie teraz dostarczenie zwornika dla tych dowodów poprzez wykopaliska.
Jeśli naniesiemy nowo odkryty gród iliryjski na mapę Geschwendta10), stanie się jasne, że oprócz linii rzeki Baryczy i linii krawędzi gór z grodami [Breslau Oswitz Schwedenschanze] Wrocław Osobowice - Szwedzki Szaniec, [Kapellenberg] Wzgórze Kapliczne k. Osobowic i Lubiąż nad Odrą, wyróżnia się trzecia linia, która pod kątem prostym do niej w głównym obszarze mieszkalnym z rzędem grodów: [Korsenz] Korzeńsko, Kędzie, [Mönchmotschelnitz=Heidevorwerk] Wrzosy, Lubiąż, [Mertschütz] Mierczyce, Strzegom, linia odwrotu, wyrażająca fakt, że w rejonie przełomu Odry toczyła się ciężka walka o ziemię.
Można założyć, że mieszkańcy regionu Lubiąża, którzy podążali za Ilirami - Wandalami, Słowianami - myśleli o wale tak jak mnisi i być może używali go na swój własny sposób. Trudno będzie to udowodnić, ale czy stare legendy i pojedyncze znaleziska nie dadzą nam wskazówek? Według Olgierda Górki11) w XIV wieku powstała legenda, że klasztor zbudowano na miejscu pogańskiej świątyni. W wale znaleziono również dwa szklane paciorki z okresu Wandalów. Jeśli legenda rzeczywiście mówi o tym wczesnym okresie, to plemiona germańskie musiały pozostać na tym obszarze jako przekaźniki tej tradycji aż do przybycia Słowian. Znaleziska z V wieku znane są z wału koło Moczydlnicy Klasztornej -Wrzosów, [Porschwitz] Parszowice i [Pronzendorf] Orzeszków, czyli z sąsiedniego obszaru. Jednak udane badania wykazały, że śląscy Wandalowie pozostali w kraju w znacznej liczbie poza czasem wędrówki ludów, przybyli razem ze Słowianami, a ci z kolei mogli stać się pośrednikami nazw miejsc i pól oraz innej wiedzy12).
W każdym razie mnisi z Lubiąża zbudowali swój klasztor w obrębie starego iliryjskiego wału pierścieniowego, podobnie jak augustianie w XII wieku założyli swoją pierwszą osadę na terenie Silingów (plemię wschodniogermańskie)13) także starym grodzisku iliryjskim. Być może nawet słabe tradycje przetrwały do średniowiecza.
Richard Juhnke – Wołów.
---------------
1. Prezentacja i źródła dotyczące historii Śląska, wyd. Ze Stowarzyszenia Historii Śląska, t. XVIII. O początkach klasztoru Lubiąż Olgierda Górki, Breslau, 1913, zob. 11.
2. Tamże, s. 2.
3. Patzak, Wieści o najstarszym Lubiążu. Dawny Śląsk, t. 4. Zeszyty 1-3. Wrocław. 1932.
4. Wattenbach, Monumenta Lubensia (Wrocław, Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka, SM. IV. Fol. 13), Wrocław, s. 14.
5. Przedstawienia i źródła dotyczące historii Śląska, t. XVIII. Seidel, Początek osadnictwa niemieckiego na Śląsku. Wrocław 1913.
6. Patzak, Wiadomość o najstarszym Lubiążu.
7. Seldel, Początek osadnictwa niemieckiego na Śląsku.
8. Ducatus Siliesiae Wolanus, Authore Jona Sculteto, Sprotta, Silesia. [Księstwo śląskie wołowskie, autor J. Scultetus, Szprotawa, Śląsk.]
9. Partsch. Śląsk. Tradycja narodowa narodu niemieckiego. 1 część. Wrocław 1896, s. 346.
10. Geschwendt, Grody prehistoryczne. Dawny Śląsk, t. 7, wyd. 1, Wrocław 1937, s. 29.
11. Por. przyp. 1.
12. Literatura Petersena, Ludy germańskie na Śląsku. Flemming, 1937.
13. Geschwendt, Silingowie, kraina i ludzie. Flemming, 1938.
Przekład T. Berestecki
, to były conajmniej 3 budynki o podobnym kształcie ale różnej długości. Podejrzewam, że mogły mieć związek z wrocławskim garnizonem, bo plan dodany przez Virzza 
